Persberichten

Natuur krijgt stikstof aangevoerd vanuit de lucht (afkomstig vanuit landbouw, industrie, logistiek). De omvang van deze bron wordt tot op de gram becijferd, elk jaar opnieuw. Maar natuur krijgt óók stikstof aangevoerd vanuit de eigen bodemvoorraad. Verstoring van de natuurbodem, zoals wateronttrekking en ontbossing, jaagt de vrijgave van stikstof uit de bodemvoorraad aan. De omvang van deze substantiële stikstofbron wordt niet in beeld gebracht, maar juist buiten beeld gehouden. Dit is merkwaardig, aangezien deze stikstof net zo goed van invloed is op stikstofgevoelige natuur (foto: Shutterstock).

Farmers Defence Force wist in april een grote hoeveelheid metingen in Drentse natuurgebieden in de openbaarheid te krijgen, middels een WOB-procedure. Uit deze metingen blijkt dat niet stikstofdepositie, maar de aanvoer van stikstof uit de eigen bodemvoorraad de grootste stikstofbron is.

Waar komt stikstof die natuur vermest en verzuurt vandaan?

Natuur stapelt zelf heel veel stikstof

• De totale stikstofdepositie in de afgelopen 100 jaar bedraagt 2.400 kilo/ha.
• Uit metingen in 286 natuurbodems in de Provincie Drenthe blijkt dat er alleen al in de bovenste 10 cm van de grond duizenden kilo’s stikstof liggen opgeslagen: 3.000 kg/ha (droog bos, droge heide), 4.000 kg/ha (vochtig bos, vochtige heide) tot 10.000 kg/ha (hoogveen, moeras). In de laag eronder zit nog veel meer stikstof, volgens literatuur. Veel meer dus dan er in 100 jaar is neergeslagen.
• Uit literatuur van de vorige generatie stikstofonderzoekers blijkt dat natuur heel veel stikstof (N2) uit de lucht bindt. In stikstofarme grond kan het gaan om wel 60 tot 80 kg/ha/jaar. Dit doen bodemorganismen. Zolang deze stikstof wordt opgeslagen is er niks aan de hand. Dat wordt anders als die vrijkomt. Dat gebeurt bij bodemverstoringen, meestal het gevolg van beleidskeuzes van overheid en/of natuurbeheerder.

Wanneer komt de stikstof vrij uit de bodemvoorraad?

De bodemvoorraad stikstof ligt in principe veilig opgeslagen (vastgelegd in organische stof). En is bijna niet beschikbaar voor planten en kan dus geen kwaad voor stikstofgevoelige natuur. Door verstoringen van de bodem (in het verleden en heden), komt die stikstof vrij. De organische stof wordt dan versneld afgebroken. Het gaat in de provincie Drenthe jaarlijks om hoeveelheden stikstof van naar schatting 30—250 kg/ha*), die vrijkomen uit de bodemvoorraad. Dit is (veel) meer stikstof dan wordt aangevoerd vanuit de emissies van landbouw, industrie en logistiek (tezamen 22,5 kg/ha/jaar). Activiteiten die de stikstofvrijgave langjarig (of permanent?) aanjagen:

• wijzigen waterhuishouding
• waterwinning, wateronttrekking
• kappen van bos
• omvormen van natuur

Overheid houdt grootste stikstofbron buiten beeld

• De grootste stikstofbron wordt niet gekwantificeerd en niet meegewogen in het stikstofbeleid, terwijl de omvang van deze bron relatief gemakkelijk is te meten en te monitoren.
• Het doel van het natuurbeleid is een goede staat van instandhouding. Als naar de invloed van stikstof wordt gekeken, zouden alle stikstofbronnen die van invloed zijn, moeten worden meegeteld. Het is niet terecht een substantiële stikstofbron buiten beeld te houden.
• Het miljarden kostende maatregelenpakket om de deposities vanuit landbouw, industrie en logistiek terug te dringen, zal nooit tot een meetbaar resultaat kunnen leiden, als winsten worden tenietgedaan door grotere verliezen. De stikstofwinst van de 100-kilometermaatregel voor het verkeer bedraagt ca. 0,3 kg/ha/jaar. Deze winst wordt tenietgedaan door verlies van stikstof uit de bodemvoorraad van 30—250 kg/ha/jaar.
• Beleidsondersteunende instituten, NGO’s en natuurorganisaties hebben buitengewoon veel haast met maatregelen die 0,3 tot 5 kg stikstofwinst opleveren, en schreeuwen hierover moord en brand. Maar houden zich stil over de veel grotere stikstofbron (afbraak bodemvoorraad). Het verschil in aandacht correleert met het beschikbare budget. 
• Transparantie op het stikstofdossier is ver te zoeken. Onze ervaring is dat veel gegevens achter worden gehouden. Ook Provincie Drenthe had de metingen in 286 natuurbodems, die de aanvoer van stikstof uit de bodem zelf in beeld brachten, niet openbaar gemaakt. Er moest een WOB-procedure aan te pas komen om de data beschikbaar te krijgen.

Meer informatie:

Toetsing van het WNF-rapport ‘Onderzoek naar een ecologisch noodzakelijke reductiedoelstelling van stikstof’

Op 9 april verscheen het rapport ‘Onderzoek naar een ecologisch noodzakelijke reductiedoelstelling van stikstof’. Dit rapport van het Wereld Natuurfonds vormt een belangrijke pijler onder het recente advies van ABDTopconsult (adviesbureau van de Rijksoverheid) aan het Kabinet: de stikstofuitstoot moet met 50-70% worden teruggedrongen. STAF toetste de bevinding dat een toename van de berekende stikstofdepositie van 1.000 mol/ha/jaar (begin jaren ’50) naar 3.000 mol (jaren ’70 en ’80) de soortendiversiteit met 40 – 50 procent heeft verminderd. Dit zou blijken uit het 60-jarige soortenonderzoek in de blauwgraslanden in het Wageningse Binnenveld. Tijdens de toetsing stuitte STAF op de creatieve wijze waarop wordt omgegaan met wetenschap.

Naar de oorzaken van het verdwijnen van plantensoorten in de blauwgraslanden bij Wageningen wordt al zestig jaar onderzoek gedaan. Belangrijkste oorzaak bleek de verdroging door ontwatering en waterwinning. Het ‘Onderzoek naar een ecologisch noodzakelijke reductiedoelstelling van stikstof’ werkt alleen nog met het stikstofrekenmodel Aerius en komt – niet verrassend –  tot de conclusie dat toename van de stikstofdepositie de belangrijkste oorzaak is. De toename van grofweg 1.000 naar 3.000 mol per hectare heeft de diversiteit aan soorten in deze blauwgraslanden met 40 – 50 procent verminderd, aldus het onderzoek.

Met creatieve wetenschap worden alle ballen op stikstof gemanoeuvreerd. Veel lijkt daarbij geoorloofd: terzijde schuiven van eerder onderzoek, achterwege laten van informatie die niet past, geen transparantie geven, creëren van beeldvorming met suggestieve grafieken.

Provincie Flevoland zegt de steunbetuiging aan de Week Zonder Vlees op Twitter te hebben verwijderd. De Week Zonder Vlees bracht cijfers naar buiten over de milieuwinst die met een vleesloze week worden geboekt. De Provincie zegt deze cijfers zonder meer te hebben overgenomen in haar steunbetuiging, ervan uitgaande dat deze juist zouden zijn. Maar deze cijfers blijken niet te kloppen.

Volgens Provincie Flevoland besparen mensen die een jaar lang, één dag per week geen vlees eten: 6 kilo vlees, zo’n 587 kilometer autorijden en 750 liter water. “Wij hebben de besparingen overgenomen die de Week Zonder Vlees communiceert”, aldus de woordvoerder van Provincie Flevoland. STAF attendeerde de provincie erop dat de Week Zonder Vlees cijfers communiceert, waarin het vlees wordt weggelaten uit het menu, zonder dat dit gecompenseerd wordt door een vegetarisch alternatief. De deelnemers gaan in feite op dieet. De Provincie bevestigt dat dit niet de realiteit zal zijn, en dat deelnemers het vlees in de praktijk wél zullen vervangen door een vegetarisch alternatief. De milieuwinst staat in dat geval gelijk aan 450 km auto rijden. Bovendien is er geen sprake van een besparing op water maar van een toename van het waterverbruik van 1.100 liter.

In mei 2020 publiceerde STAF het artikel Nationale Week Zonder Vlees misleidt het publiek. De organisatie gaf aan de milieu-voetafdruk van de vegetarische alternatieven niet mee te rekenen, omdat het gekozen alternatief voor iedere deelnemer verschillend zal zijn. De organisatie verzuimt echter om de deelnemers hierop te wijzen en gaat door met het communiceren van overdreven besparingen.

Provincie Flevoland heeft de steunbetuiging met overdreven besparingen verwijderd omdat deze cijfers niet kloppen.

Jawel, ook de kritische depositiewaarden (KDW) voor stikstof zijn destijds bepaald met een rekenmodel. Dit model bleef tot nu toe buiten schot en werd nooit meegenomen in opdrachten voor toetsingscommissies. De Amerikaanse statisticus Matt Briggs en de Nederlandse onderzoeker Jaap Hanekamp keren het KDW-model momenteel binnenstebuiten en stuitten al meteen op de eerste onvolkomenheden.

De kritische depositiewaarden – hoeveel stikstof een bepaald type natuur kan verdragen zonder risico op wegkwijnen – zijn in feite de kurk waarop de stikstofwetgeving drijft. Veel kritische depositiewaarden werden decennia geleden al bepaald en zijn sindsdien ongewijzigd gebleven.

Matt Briggs en Jaap Hanekamp verzamelden de onderliggende literatuur op basis waarvan de KDW’s voor de verschillende habitattypen zijn berekend. Als uitgangspunt namen zij het overzichtsartikel Quantifying uncertainty in critical loads – CEH Report to SEPA, van onder meer de Britse stikstofprofessor Mark Sutton. In 2015 leidde Sutton de internationale reviewcommissie, die in opdracht van de Nederlandse overheid een deel van de onderbouwing van het stikstofbeleid toetste. Briggs en Hanekamp hebben contact opgenomen met Sutton en zijn team, en enkele onderdelen van de KDW’s besproken.

Kritiek op KDW-model

Bij het bestuderen van het KDW-model zijn Briggs en Hanekamp al meteen op de eerste onvolkomenheden gestuit.

1. Het KDW-model blijkt te zijn gebouwd op 19 metingen. Dat zijn er te weinig om het model op te kunnen laten draaien, daarom zijn maar liefst 90 fictieve metingen toegevoegd. Het toevoegen van fictieve metingen komt de betrouwbaarheid van de KDW’s zacht gezegd niet ten goede.

2. Het KDW-model komt tot onmogelijke uitkomsten, wanneer er geen enkele stikstofdepositie is (achtergronddepositie van nul). In dat geval berekent het KDW-model namelijk een kans van 20 procent dat stikstof een schadelijk effect heeft op de natuur. Geen enkele depositie, maar wel een schadelijk effect, dat is praktisch onmogelijk. Er gaat dus wat goed mis in het model.

3. Ten slotte blijkt dat de schaarse veldproeven die er zijn, werden uitgevoerd op plots van één vierkante meter. Die worden vervolgens klakkeloos vermenigvuldigd met 10.000 om tot mol per hectare te komen. De variabiliteit in natuurgebieden is te groot voor een dergelijke lineaire extrapolatie. Dit zorgt ook voor een zeer grote onnauwkeurigheid in de uitkomsten.

Eerste resultaten online

Briggs en Hanekamp hebben een eerste analyse van de kritische depositiewaarden online gezet en werken ondertussen volop verder aan dit belangrijke onderwerp.

(Foto: Shutterstock/Andis Rea)

Op 19 maart 2021 bracht de Rijksoverheid breed in de media dat de stikstofemissies met 50 tot 70 procent moeten dalen, om verdere verslechtering van de natuur tot stilstand te brengen. Deze alarmerende percentages komen uit het rapport ‘Stikstofruimte voor de toekomst’ van adviesgroep ABD Topconsult, die zegt zich onder meer te baseren op enkele ecologische studies. STAF wilde deze ecologische studies checken, maar die blijken niet beschikbaar. De getrokken conclusie is derhalve niet controleerbaar. De adviesgroep bevestigt dat deze studies nog niet beschikbaar zijn.

De Rijksoverheid bracht op 19 maart een aantal verkenningen naar buiten, die het nieuwe Kabinet handvatten moeten bieden om op de langere termijn invulling te geven aan de stikstofopgave. Een forse afname van de stikstofemissies en onvermijdelijke krimp van de veestapel zijn belangrijke conclusies. Deze bevindingen werden breed opgepakt in de pers, met name die omtrent de krimp van de veestapel. De lange termijn stikstofverkenning is uitgevoerd door ABD Topconsult, een kleine adviesgroep van ervaren topambtenaren binnen de Rijksoverheid, zoals ze zichzelf omschrijven.

Onderbouwing niet beschikbaar

ABD Topconsult concludeert dat een generieke reductie van stikstofemissies van tenminste 50 procent nodig is, om ernstige overbelasting in de stikstofgevoelige gebieden zo snel mogelijk terug te brengen. Bij het ontbreken van aanvullende specifieke gebiedsmaatregelen wordt een generiek reductieniveau van de emissies oplopend tot 70 procent aanbevolen. Twee ecologische studies worden aangehaald, die deze percentages tot uitkomst hebben. Deze studies blijken niet beschikbaar. Derhalve is het niet controleerbaar.

Niemand kan het controleren

ABD Topconsult maakt gebruik van twee ecologische studies, die niet beschikbaar zijn, maar wel ecologische onderbouwing leveren voor de stikstofvisie. STAF kaart dit gebrek aan transparantie aan bij ABD Topconsult. De adviesgroep bevestigt de bevinding van STAF dat de informatie niet beschikbaar is en stuurt “informatie voor eigen gebruik” met uitleg. Personen die met de onderzoeken bezig zijn, zouden de onderbouwing hebben aangedragen. Op grond van welke informatie, is echter niet duidelijk. In tweede instantie laat de onderzoeksgroep weten de studies nagenoeg niet te hebben gebruikt voor de stikstofvisie en de conclusie over de mate van emissieafname. STAF bestrijdt dit, in het rapport staat vermeld ‘dat de duidelijkste conclusies konden worden getrokken op basis van empirische studies… ‘ (welke dus niet beschikbaar zijn). Bovendien is het niet correct studies te gebruiken die niet beschikbaar zijn.

Gezien de grote impact die het rapport van ABD Topconsult heeft gekregen in de media, binnen de landbouw en bij politici, heeft STAF besloten de “Informatie voor eigen gebruik” van de adviesgroep te publiceren (te downloaden onderaan dit artikel).

Onderzoek naar kritische depositiewaarden

Wetenschappers Matt Briggs en Jaap Hanekamp analyseren momenteel de wetenschappelijke onderbouwing van de kritische depositiewaarden. Zij kijken naar de dosis-effect-relatie van stikstof op de kwaliteit van stikstofgevoelige natuur. Hierover binnenkort meer. De overheid laat hiernaar nu ook zelf een studie uitvoeren. Deze wordt alvast opgevoerd door ABD Topconsult, dit is een van de studies die niet beschikbaar is. 

De afgelopen jaren werd relatief veel stikstofgevoelige natuur bijgetekend in Natura 2000-gebieden. Hierover berichtte STAF in november. Nu blijkt dat rekenmodel Aerius daarbovenop nog eens meer hectares aanziet voor stikstofgevoelige natuur, dan daadwerkelijk staan ingetekend. Provincies tekenden samen 173.878 hectare in (Aerius-versie oktober 2020). Het rekenmodel zelf merkt 189.600 hectares aan als stikstofgevoelige natuur. Dit is bijna tien procent meer dan is ingetekend. Deze bijtelling ontstaat doordat Aerius niet goed overweg kan met de zeer gedetailleerde natuurkaarten van de provincies.

Provincies: Praktijk moet zich aanpassen aan Aerius-model
Met name bij natuurgebieden waar de afgelopen jaren veel stikstofgevoelige natuur is bijgeplust op de uiterste grens van het Natura 2000-gebied, zoals bij Veluwe, De Rijntakken, De Wieden, Weerribben en Drents-Friese Wold, is er sprake van een relatief grote bijtelling van stroken ‘stikstofgevoelige’ landbouwgrond en/of woonwijken. Op 12 februari kaartte STAF deze modelfout aan bij de Provincie Gelderland. Op 23 februari bracht BIJ12, een uitvoeringsorganisatie van de 12 provincies, een ‘Handreiking Voortoets Stikstof’ naar buiten voor provincies. Hierin wordt melding gemaakt van de bijtelling van stroken grond buiten Natura 2000, door Aerius. Opvallend is dat de provincies niet vragen om een correctie van het model, maar ondernemers in voorkomende gevallen verzoeken tot extra maatregelen (extra berekeningen laten opstellen, passende beoordeling).

Op 8 januari bracht Universiteit Twente een persbericht uit met als titel: Meer risico op zoönose in Nederland dan we denken. In het persbericht luiden wetenschappers van de vakgroep Psychologie van Risico, Conflict en Veiligheid van de universiteit de noodklok; Nederlanders zouden zich niet voldoende bewust zijn van het risico op het ontstaan van zoönosen vanuit de intensieve veehouderij. Bij navraag van STAF bleek het onderliggende onderzoek niet gepubliceerd en is er zelfs nog geen artikel geschreven. Dit betekent, dat de aanpak en kwaliteit van het werk niet beoordeeld en goedgekeurd is door onafhankelijke referenten. Bovendien was de universiteit pas na lang doorvragen bereid beschikbare achterliggende informatie vrij te geven.

Professor Toonen, betrokken decaan van de Universiteit Twente, vindt het niet bezwaarlijk, dat het persbericht niet transparant is en de wetenschappelijke onderbouwing niet toegankelijk. Naar zijn idee kan een persbericht van een universiteit prima een mening zijn en gekleurd van karakter. Dit tegen de Nederlandse Gedragscode Wetenschappelijke Integriteit in, die duidelijke richtlijnen geeft voor communicatie aan het algemene publiek.

Onderbouwing volstrekt onvoldoende

In het persbericht stelt de universiteit dat een grote groep Nederlanders is ondervraagd. Uit de na lang aandringen vrijgegeven informatie blijkt dit te gaan om een zeer kleine en ook nog eens niet representatieve groep van 122 mensen, in hoofdzaak vrouwen en jongeren. Het ‘gegeven’ dat zoönosen vooral gerelateerd moeten worden aan de intensieve veehouderij, ook in Nederland, komt van andere deskundige wetenschappers, aldus de onderzoekers. Een deugdelijke onderbouwing van dit verband wordt niet aangeleverd, er wordt verwezen naar een vogelpestuitbraak in Thailand in 2004. Verder wordt biologische veehouderij zonder nadere onderbouwing als positief naar voren gebracht met betrekking tot zoönosen, terwijl uit de literatuur blijkt dat daar de risico’s juist groter zijn dan in de gangbare veehouderij. STAF is daarmee van mening, dat een deugdelijke wetenschappelijke onderbouwing van de conclusies in het persbericht ontbreekt. Op grond waarvan de onderzoekers de noodklok menen te moeten luiden, is dan ook volstrekt onduidelijk.  

STAF wil dat de Universiteit Twente het algemene publiek alsnog correct informeert

STAF is van mening dat de Universiteit Twente het algemene publiek op het verkeerde been heeft gezet. Omdat het een persbericht betreft van een universiteit wordt de suggestie gewekt, dat de conclusies zijn gebaseerd op deugdelijk en gepubliceerd onderzoek. Daarvan is geen sprake. In tegendeel. Het persbericht kent eerder een activistisch karakter. Saillant detail, is dat de in het persbericht genoemde onderzoeker (dr. Marielle Stel) voor de gemeente Hengelo actief lid is van de Partij voor de Dieren en die partij al enige tijd – op weg naar de verkiezingen – actief in de media optreedt over intensieve veehouderij en zoönosen. STAF verzoekt de Universiteit het persbericht aan te passen en het algemene publiek op een correcte wijze te informeren. Mocht de universiteit hier geen gehoor aan geven, dan overweegt STAF een klacht in te dienen bij de VSNU, de handhaver van de integriteitscode voor universiteiten.

Foto bij dit bericht: Shutterstock, Kristof Lauwers.

Het ministerie van Landbouw legt akkerbouwers drie maatregelen op, waaruit zij een keuze moeten maken, zonder dat de effectiviteit van die maatregelen is bewezen. Het gaat om maatregelen die moeten voorkomen dat meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen van aardappelruggen afspoelen naar het slootwater, door een regenbui.  

Op 29 december 2020 publiceerde het ministerie van Landbouw het wijzigingsbesluit voor het gebruik van meststoffen. Aanleiding is het zesde actieprogramma Nitraatrichtlijn, dat moet voorkómen dat er met een flinke regenbui meststof en gewasbeschermingsmiddel wegspoelt naar het oppervlaktewater. Voor aardappeltelers geldt sinds 2021 de volgende wetgeving:   

Effectiviteit maatregelen niet bewezen

De maatregelen die het ministerie heeft voorgeschreven, komen van de zogenaamde BOOT-lijst (BOOT staat voor Bestuurlijk Overleg Open Teelten) van het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer. Wageningen Plant Research, Louis Bolk Instituut, Nutriënten Management Instituut, Wageningen Environmental Research en Deltares onderzochten de effectiviteit van de maatregelen op de BOOT-lijst. Daaruit blijkt dat de effectiviteit van het keuzemenu dat de overheid nu bij wet oplegt aan aardappeltelers, niet bewezen is. Het aanleggen van drempels tussen aardappelruggen (optie a) is alleen onderzocht voor hellende, erosiegevoelige gebieden. Voor andere gebieden, zoals klei, is het effect niet bekend. Optie 2, het aanleggen van greppels (natte bufferstroken) is alleen onderzocht op een locatie in Noord-Brabant en een locatie in Overijssel. Het effect is locatie-specifiek, voor de meeste gebieden is niet bekend wat de maatregel kan opleveren. En de effectiviteit van optie c (droge bufferstrook) hangt af van een reeks van omstandigheden en als de gebruiksnormen gelijk blijven, dan is het effect minimaal voor nitraat en voor fosfaat is het effect meestal zeer klein.

Kwestie voorgelegd aan LNV

STAF heeft deze kwestie op 11 januari onder de aandacht gebracht van het ministerie van LNV. Met de vraag waarom het ministerie kiest voor maatregelen waarvan de effectiviteit niet vaststaat. Ondanks herhaald verzoek, is tot nu toe geen antwoord ontvangen van het ministerie van LNV.

(Foto: Shutterstock).

1. Het stikstofbeleid stuurt op een middel (rekenmodel Aerius) in plaats van op het doel: goede staat van instandhouding van de natuur.

2. De overheid heeft niet onderzocht of de investering van 5 miljard euro voor stikstofmaatregelen leidt tot een verbetering van de natuurkwaliteit. Het is goed denkbaar dat deze investering niet leidt tot een betere natuurkwaliteit.

3. De natuurwetgeving in Nederland is zodanig complex gemaakt, dat de overheid al jaren niet in staat blijkt te zorgen voor een deugdelijk juridisch kader. Bedrijven worden daar keer op keer de dupe van, doordat wetgeving en vergunningen juridisch niet houdbaar blijken. 

4. Stikstofmodel Aerius is nooit gevalideerd met metingen in de praktijk over de neerslag (depositie) van stikstof op natuurgebieden. Dit heeft als gevolg dat de onzekerheden groot zijn, en het model voortdurend wordt bijgesteld. Met telkens andere uitkomsten als gevolg.

5. De Commissie Meten en Berekenen Stikstof oordeelde in juni 2020 dat rekenmodel Aerius niet doelgeschikt is voor het stikstofbeleid. Aerius rekent op hexagoon-niveau, dat geeft onzekerheden die zodanig groot zijn, dat de uitkomsten per definitie onbetrouwbaar zijn.

6. Doordat Aerius ongeschikt is voor berekeningen op hexagoon-niveau, zijn de effecten van maatregelen die hier tóch gebruik van maken, onbetrouwbaar. Het gaat dan met name om de vergunningverlening en extern salderen.  

7. Het stikstofbeleid is niet controleerbaar. De natuurkaarten waar het stikstofbeleid mee werkt, zijn niet inzichtelijk. De onderbouwing van de natuurmonitoring (natuurkwaliteit) is niet beschikbaar en derhalve niet controleerbaar. Met name provincies laten hier steken vallen. 

8. De Kritische Depositie Waarden die toegekend zijn aan habitats, staan al decennia ter discussie. Maar worden door de overheid steeds buiten reviews van onderzoekscommissies gehouden.

9. De stikstofdoelen die Nederland stelt aan natuurgebieden, zijn voor een derde van de gebieden per definitie niet haalbaar. Ook bij een leeg Nederland worden deze doelen nog niet gehaald. Een overheid mag geen onhaalbare doelen stellen.

10. Europa onderscheidt 14 factoren die de staat van de natuur kunnen aantasten: landbouw, mensen/toeristen, waterwinning, natuurlijke processen, ziekten en plagen, etc. Nederland kent geen gewicht toe aan de invloed van de individuele factoren op de verschillende gebieden. Daardoor is onbekend hoe groot de rol van stikstof is in het hele palet van factoren.

Foto: Herstellende hoogvenen en actief hoogveen in Korenburgerveen (Gld).

.