<span class="vcard"><a class="url fn n" href="https://stichtingagrifacts.nl/author/geesje-rotgers/" title="Geesje Rotgers" rel="me">Geesje Rotgers</a></span>

Het bestrijdingsmiddelenmysterie in Noord-Holland krijgt een nieuwe wending. Óók ambtenaren denken dat er best wel eens fouten in eigen huis kunnen zijn gemaakt. Er is de nodige kritiek op laboratorium Waterproef, dat de analyses en registraties verricht. Er worden fouten gemaakt. Dat blijkt uit documenten die Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) openbaar maakte na een Woo-verzoek. Opvallend is dat het bestuur van HHNK niks wil weten van mogelijke fouten in eigen huis en de veroorzaker van de vervuiling vooralsnog buitenshuis zoekt.

Dit voorjaar kwam naar buiten dat op diverse plaatsen in Noord-Holland dinoterb was gevonden; een bestrijdingsmiddel dat al decennia verboden is. Het ging om relatief hoge concentraties in 2022 en 2023. STAF analyseerde de meetgegevens en constateerde de nodige onwaarschijnlijkheden: éénmalige hoge piekwaarden en meerdere vondsten op hetzelfde moment op verschillende locaties. Laboratorium- of registratiefouten mogen dan niet worden uitgesloten.

HHNK ontkende in alle toonaarden dat er sprake zou kunnen zijn van fouten in eigen huis. “Alle metingen kloppen”, werd in een persbericht naar buiten gebracht. Werd er binnen dit waterschap dan helemaal niet gekeken naar mogelijke fouten in eigen huis? Dit was reden voor STAF om een informatieverzoek te doen op grond van de Wet open overheid. Uit de omvangrijke reeks documenten die het waterschap openbaar maakte, blijkt dat ambtenaren wel degelijk fouten in eigen huis vermoeden.

Data-analyse EcoSys

EcoSys, de beheerder van registratiesysteem Aquadesk, voerde een data-analyse uit op de laboratoriumuitslagen. Net als STAF stuitte ook EcoSys op onwaarschijnlijke patronen in de meetdata. “Dit lijkt te duiden op een factor fout, wat zou kunnen wijzen in de richting van meet- of interpretatiefout”, aldus de data-analist van EcoSys. Een HHNK-ambtenaar concludeert op basis van deze analyse: “De urgentie van een extern onderzoek naar de validiteit van de meetwaarden van deze en andere gewasbeschermingsmiddelen is hierbij duidelijk en willen we dus zo snel mogelijk inzetten […].” Zie bijlage 1 voor het document (downloaden onderaan dit artikel).

Stroeve verhouding met het lab

Uit een aantal documenten blijkt de stroeve verhouding tussen HHNK-ambtenaren en hun laboratorium Waterproef. Een ambtenaar wijst het laboratorium op een reeks toevallige meetwaarden. “Het is wel toevallig dat de hoge waarden allemaal in dezelfde periode worden gemeten. Ook verandert de detectiegrens (de laagste waarde die het apparaat kan meten, red) nogal eens.” Het laboratorium klaagt dan weer over conversiefouten die optreden. Hierdoor worden microgrammen en nanogrammen bij het overzetten van de meetgegevens naar Aquadesk soms verwisseld. Hierdoor is een aantal foute waarden in het registratiesysteem terecht gekomen. Een ambtenaar signaleert tevens dat enkele dinoterb-meetuitslagen niet werden gerapporteerd. De reden was volgens het laboratorium dat de analyseapparatuur vervuild was geraakt met dinoterb waardoor deze erg hoge meetuitslagen had gegeven.  

Ambtenaren willen onderzoek in eigen huis

In een volgende mailwisseling staat: “Als eerste denk ik dat het noodzakelijk is dat er een extern onderzoek moet komen naar de betrouwbaarheid van onze database Aquadesk. Door alle voorvallen van de afgelopen tijd, heb ik geen volle vertrouwen meer in deze database en kan daardoor niet meer instaan voor de juistheid van de data. Dit zit mij zeer hoog want kwaliteit heeft altijd bij mij op nummer 1 gestaan.”

Op 13 juni laat het bestuur van HHNK weten dat Onderzoeksbureau Deltares onderzoek gaat doen naar mogelijke bronnen van dinoterb in het oppervlaktewater. Het bestuur wil weten waar de vervuiling precies vandaan komt. Over onderzoek naar mogelijke vervuiling in het eigen lab/registratiesysteem wordt niets vermeld.

Bestrijdingsmiddelenatlas

Ook met de aanlevering van metingen voor de Bestrijdingsmiddelenatlas ging wat mis. De makers van de Bestrijdingsmiddelenatlas (Universiteit Leiden) rapporteerden opvallende meetwaarden terug naar HHNK. Uit diverse documenten blijkt dat de rapportage niet op de juiste plek terecht kwam. “Ik heb het bestand dat vorig jaar juli is gestuurd, terug kunnen vinden op de server.” De ambtenaar die de lijst na een jaar onder ogen krijgt, constateert dat alle opvallende meetwaarden werden goedgekeurd. Behalve die van dinoterb in het Zwanenwater. “Deze staat op onwaar. Dit waren de stoffen die met een andere locatie waren verwisseld.” De ambtenaar verbaast zich erover dat de hoge waardes zonder meer goed zijn bevonden door zijn waterschap. “Hoe dit is gegaan dienen we nog verder te onderzoeken.”

—

In het STAF-blad van juni 2024 verscheen het artikel ‘Waterschap kijkt weg van fouten in eigen huis – Laboratorium toch niet geaccrediteerd voor dinoterb’. Dit artikel is te vinden in de STAF-bibliotheek.

De vondst van de verboden bestrijdingsmiddelen dinoterb en fenchloorfos in Noord-Holland doet veel stof opwaaien. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) laat de herkomst van dinoterb onderzoeken. Voordat dit onderzoek in gang werd gezet, bracht HHNK al naar buiten dat de meetdata correct zijn. Dit is merkwaardig, aangezien de plotselinge hoge concentraties bestrijdingsmiddelen wel degelijk het gevolg lijken te zijn van foutieve meetdata. Bewijzen daarvoor stapelen zich op.    

Op veel plekken in Noord-Holland duikt op slechts één moment een relatief hoge concentratie bestrijdingsmiddel op. Daarvoor werd het middel niet gemeten. Erna ook niet meer. Neem bijvoorbeeld natuurplas het Zwanenwater in de duinen bij Callantsoog. Op 1 september 2022 werd een monster uit deze natuurplas onderzocht op bestrijdingsmiddelen. Er werd op die dag een relatief grote hoeveelheid van het verboden bestrijdingsmiddel dinoterb gemeten. Daarvoor was dinoterb nooit gemeten in deze natuurplas, daarna ook niet meer. Het watermonster van 1 september 2022 bevatte ook een hoge concentratie van het middel trichloorfon. Ook deze stof werd ervoor niet aangetroffen, evenmin erna. Terwijl de metingen vrijwel maandelijks plaatsvinden.   

Voor fipronil is er eenzelfde verhaal. Deze stof werd alleen op 6 juli 2022 gemeten, in een hoeveelheid die nooit eerder werd aangetroffen in Noord-Holland. Voor en na deze datum werd fipronil niet aangetoond.

De allerhoogste dinoterb-waarde werd gemeten op 15 december 2023, in een sloot bij Heemskerk nabij een waterwinning. De stof werd in de maanden ervoor niet aangetoond op deze plek. Het is nog even wachten op de metingen van 2024, wat die uitwijzen.

Eénmalige hoge meetuitkomsten? Iedere data-analist en statisticus slaat hierop meteen aan. Sterk afwijkende waarden moeten altijd worden verklaard. Bij HHNK gaan de alarmbellen echter niet af.

Overal vind je ‘uitbijters’

Het plotseling opdoemende en even snel verdwijnende bestrijdingsmiddelen-spook in het Zwanenwater staat niet op zich. Op veel meetlocaties en bij veel stoffen is er sprake van enkele zogenaamde ‘uitbijters’. Dit zijn sterk afwijkende meetuitslagen, die niet in lijn liggen met de verwachte meetwaarden (zie figuren onderaan dit artikel). Uitbijters wijzen meestal op fouten. Het kan gaan om fouten in de lab-analyse (een deel van de analyses mislukt) of in registraties (bijvoorbeeld een komma verkeerd intikken). Registratiesystemen zijn doorgaans uitgerust met een alarm. Wanneer er een sterk afwijkende waarde wordt ingevoerd, treedt de signalering in werking. Dit om te voorkomen dat foute meetwaarden in het systeem belanden. Het registratiesysteem voor meetuitslagen van chemische stoffen van HHNK lijkt niet te beschikken over zo’n alarm. Het invoeren van ‘uitbijters’ wordt niet opgemerkt.

HHNK bevestigt dit. “Op het reguliere monitoringsmeetnet voor oppervlaktewater zit geen automatische signalering. Dit is wel een wens van HHNK om te ontwikkelen, deze wordt zo spoedig mogelijk geïmplementeerd.” Hoe gaat waterschap HHNK om met ‘uitbijters’? Worden die wel gezien? Of gaan die zonder meer het registratiesysteem in? “Die zullen op dit moment niet worden opgemerkt en worden dus opgenomen in de registratie”, aldus de woordvoerder.

Veel ‘uitbijters’ bij dinoterb

Een check van alle hoge dinoterb-meetwaarden (>100 ng/l) laat zien dat het hier om louter uitbijters gaat. In 2022 en 2023 wordt in totaal op 11 locaties éénmalig een dergelijk relatief hoge waarde gemeten. Het gaat om allemaal verschillende locaties. Op bijna geen van de locaties werd eerder dinoterb vastgesteld, ook in de maanden erna werd de stof niet aangetoond. Op 9 locaties vond de bemonstering plaats op dezelfde dagen: 6 – 8 juli 2022. De andere twee locaties betreffen het Zwanenwater (september 2022) en Heemskerk (december 2022).

Wanneer er veel uitbijters zijn bij een middel, zou je verwachten dat dit gesignaleerd wordt. Dergelijke vreemde uitslagen-patronen wijzen in de richting van het laboratorium- en/of het registratiesysteem. Het bestuur van HHNK neemt de meetwaarden echter aan als een vaststaand gegeven.

HHNK: “meetdata kloppen”

Op 28 maart 2024 brengt hoogheemraad Jos Beemsterboer van HHNK naar buiten dat de meetdata correct zijn: “Uit validatie blijkt dat alle gerapporteerde analyseresultaten voor dinoterb voldoen aan de gestelde kwaliteitseisen en correct zijn gerapporteerd.” Dit gebeurde nadat Agrifacts een aantal vragen had gesteld over de betrouwbaarheid van de meetdata. Daarin waren merkwaardige trendbreuken zichtbaar, die verklaard zouden kunnen worden vanuit laboratoriumfouten.

De verklaring van Beemsterboer bevreemdt om twee redenen. Het onderzoek naar het dinoterb-mysterie moet dan nog beginnen. Kennelijk is het niet de bedoeling dat de onderzoekers ook naar het laboratorium van HHNK kijken als mogelijke oorzaak van de plotseling oppoppende hoge meetwaarden, die even snel weer verdwijnen. Op de tweede plaats is er weinig voor nodig om te zien dat het hier om uitbijters gaat.

Volgens de woordvoerder van HHNK is er wel degelijk onderzoek gedaan naar de analyseresultaten. Er is geconcludeerd dat deze voldoen aan de gestelde kwaliteitseisen en correct zijn gerapporteerd. Of Beemsterboer het laboratoriumwerk waarvoor hij verantwoordelijk is zelf heeft gecontroleerd, wordt niet duidelijk. Een buitenstaander het lab-werk laten beoordelen op uitbijters zou al aardig wat mysterieuze vondsten van bestrijdingsmiddelen kunnen ophelderen.

---

---

Figuur 1. Op 6 juli 2022 werd éénmalig een hoge concentratie fipronil aangetoond in natuurplas Zwanenwater. Een sterk afwijkende waarde is meestal het gevolg van een fout.

Figuur 2. Alleen op 1 september 2022 werd een piekwaarde dinoterb gemeten in het Zwanenwater. Ervoor en erna werd de stof niet aangetoond.

Figuur 3. Bij veel bestrijdingsmiddelen en op veel meetlocaties worden één of enkele uitbijters gezien in de meetdata. Op dit meetpunt werd op 11 november 2022 een hoge concentratie imidacloprid aangetoond.

Begin maart sloeg milieuorganisatie MOB alarm over de vondst van dinoterb. Deze onkruidverdelger werd zo’n 25 jaar geleden al verboden. Eind maart is het al weer raak. MOB verzoekt opnieuw om handhaving bij Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) en de NVWA. Deze keer vanwege de vondst van het verboden middel fenchloorvos. MOB verdenkt de bloemensector van illegaal gebruik. Agrifacts analyseert de gegevens die ten grondslag liggen aan de Bestrijdingsmiddelenatlas en constateert dat binnen HHNK veel fijngevoeliger wordt gemeten op een aantal middelen dan bij andere waterschappen. (Foto: Shutterstock)

Bestrijdingsmiddelen komen in het water meestal in zeer lage concentraties voor. Ook de norm voor nogal wat middelen ligt bijzonder laag. Bij sommige middelen zijn norm en concentratie zo laag, dat het laboratorium deze niet meer kan meten. Waar de laboratoria van andere waterschappen een bestrijdingsmiddel geregeld niet meer kunnen meten, lukt dit het laboratorium van HHNK nog wel. Het laboratorium van HHNK beschikt over zeer fijngevoelige meetapparatuur, blijkt uit de meetuitslagen (Bron meetuitslagen: Informatiehuis Water). Waar een zeer verfijnde meetmethode wordt ingezet, worden sommige stoffen tóch gevonden. Dit geldt voor dinoterb en fenchloorfos, alsmede voor een aantal andere middelen.   

Iedere meetmethode heeft een rapportagegrens. De rapportagegrens is de laagste waarde die het laboratorium nog betrouwbaar kan vaststellen. In tabel 1 is te zien welke rapportagegrenzen waterschapslaboratoria hanteren voor een aantal bestrijdingsmiddelen. Uit de tabel blijkt dat er in Noord-Holland 10 tot 100 keer lagere concentraties kunnen worden gemeten van genoemde middelen, dan in andere delen van Nederland.

Laboratorium Waterproef

Hollands Noorderkwartier laat de metingen uitvoeren door waterlaboratorium Waterproef in Edam. Waterproef wil niet reageren op vragen: “HHKN is onze opdrachtgever en de eigenaar van de door ons geproduceerde analyseresultaten. In overleg met HHNK is besloten dat er voor beantwoording van vragen over dit onderwerp, zij het aanspreekpunt zullen zijn.”

Waterproef verzorgt ook de laboratoriumactiviteiten voor Amstel, Gooi en Vecht, bevestigt de woordvoerder van dit waterschap. Je zou dus verwachten dat Waterproef de verfijnde meettechniek inzet bij beide waterschappen. Maar dat blijkt niet het geval, zo blijkt uit de meetuitslagen voor fenchloorfos (zie tabel 1). Waterproef bemonstert het water in Noord-Holland met een meetinstrument dat 33x lagere concentraties aankan dan de meter die gebruikt wordt voor water rond Amsterdam.  

Trendbreuk in dinoterb-metingen

Bij dinoterb is een trendbreuk te zien in de meetuitslagen. Tot 2021 zijn de meetwaarden relatief laag. In 2021 worden veel minder metingen uitgevoerd en in 2022 wordt weer jaarrond gemeten. De meetwaarden liggen dan veel hoger (zie figuur 1). Een trendbreuk in meetuitslagen kan het gevolg zijn van de overstap naar een andere meetmethode. De woordvoerder van HHNK bevestigt dat er op dat moment werd overgestapt op een andere methode. Volgens hem is dit niet de oorzaak van de trendbreuk. Agrifacts wil deze veronderstelling checken en vraagt inzage in de ringtoetsen. Laboratoria toetsen de betrouwbaarheid van hun metingen door deel te nemen aan zo’n toets. Zij krijgen dan van een referentielaboratorium monsters toegestuurd om te analyseren. De HHNK-woordvoerder bevestigt dat is meegedaan aan ringtoetsen voor dinoterb. Inzien van de toetsuitslagen blijkt niet mogelijk. Het betreft vertrouwelijke informatie. Middels een WOO-verzoek hoopt Agrifacts deze beoordelingen alsnog in te kunnen zien.

Figuur 1. Concentraties dinoterb in 2013, 2020, 2021 en 2022, gemeten binnen Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. In 2021 wordt overgestapt op een andere meetmethode (in dit jaar vinden minder metingen plaats). In 2022 wordt volop gemeten. Bron data: Informatiehuis Water.

Handhavingsverzoeken MOB

Het meten van zeer lage concentraties, vergt veel van het laboratorium. Dit is erg moeilijk. Het is de vraag of de zeer lage rapportagegrenzen die Waterproef hanteert voor een aantal bestrijdingsmiddelen in Noord-Holland, terecht zijn. Mogelijk dat beneden de grens wordt gemeten, waarop metingen nog betrouwbaar zijn. De ringtoetsen zouden daar inzicht in kunnen geven, maar die zijn niet openbaar.

De bestrijdingsmiddelen die MOB eruit pikt voor handhaving, zijn middelen waarvoor in Noord-Holland een zeer lage rapportagegrens worden gehanteerd: dinoterb en fenchloorfos. Analyse van het volledige lab-bestand levert een rijtje middelen op waarvoor hetzelfde geldt, bijvoorbeeld: tefluthrin, bromofos-ethyl, cyfluthrin (zie tabel 1). Ook bij deze stoffen zien we rode stippen in de Bestrijdingsmiddelenatlas (figuur 2), opvallend vaak op dezelfde meetlocaties.

Dat genoemde stoffen vooral bij waterschap HHNK worden aangetroffen, is de danken aan de inzet van zeer fijngevoelige meetapparatuur van haar laboratorium Waterproef. Of zulke verfijnde metingen nog betrouwbaar zijn? Dat mogen we helaas niet controleren.

De aanwezigheid van stikstofgevoelige natuur heeft consequenties voor boeren in de omgeving. Agrifacts wil daarom checken of die natuur er daadwerkelijk is. Dit blijkt niet mogelijk aangezien de Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF) niet openbaar is. Eind vorig jaar kreeg Agrifacts dan toch een halve dag toegang tot de NDFF. Provincie Gelderland maakte dit mogelijk dankzij de juridische inzet van Visie MKB en hun advocaat van BarentsKrans. Tijdens deze halve dag was onze redactie in de gelegenheid om een aantal beweringen te checken. Hieronder vijf misvattingen over de NDFF.

Misvatting 1: “Een betaald abonnement is wel mogelijk“

Diverse keren kreeg Agrifacts van ecologen die werken voor de NDFF te horen dat de gegevens wél toegankelijk zijn, mits je er maar fors voor betaalt (denk aan 10.000 euro). Agrifacts vroeg ondanks het hoge bedrag een betaald abonnement aan. NDFF gaf aan dat dit niet mogelijk is. Een abonnement is weggelegd voor een selecte groep (overheden, natuurorganisaties en -bureaus). Het idee dat een betaald abonnement wel mogelijk is, mits je maar fors in de buidel tast, is dus niet waar.

Misvatting 2: “Wij verwachten dat de NDFF binnenkort opengaat voor publiek”

In 2020 gaf toenmalig LNV-minister Schouten aan te werken aan een spoedige openstelling van de NDFF voor publiek. Het natuurbeleid maakt gebruik van informatie in de NDFF, dan moet die informatie controleerbaar zijn.

Het valt op dat met het verstrijken van ieder jaar, de openstelling van de NDFF met een jaar wordt uitgesteld. Werd vorig jaar nog gecommuniceerd dat de databank naar verwachting in 2024 open zou gaan, inmiddels is de opening al weer opgeschoven naar 2025.

Misvatting 3: “Databank bevat vooral gegevens van particulieren en vrijwilligers“

Vrijwilligers die gegevens verzamelen voor de NDFF stellen dat veel gegevens in de NDFF particulier eigendom zijn. Volgens Provincie Gelderland is ongeveer 90% van de Gelderse natuurinformatie verzameld in opdracht van en/of met geld van de overheid. Agrifacts constateert dat de gegevens in de NDFF zijn gekoppeld aan een eigenaar. Per eigenaar kan de informatie ‘aan’ of ‘uit’ worden gezet. Het is dus goed mogelijk om de soorten-inventarisaties van vrijwilligers die niet willen dat anderen die inzien, uit te zetten.
De natuurinformatie die met overheidsgeld is verzameld, kan eenvoudig worden geselecteerd. Voor deze
informatie zou de Wet Open Overheid van toepassing moeten zijn.

Misvatting 4: “Databank kan niet open vanwege risico op wegroven zeldzame soorten”

Het is opvallend dat sommige betrokkenen bij de NDFF als een bok op de haverkist springen als Agrifacts informatie uit hun databank wil hebben. Hun argument? In de NDFF kan je precies zien waar soorten zich bevinden. Dieven zouden dan de zeldzame planten of eieren van bijzondere vogelsoorten kunnen roven. Dit argument snijdt geen hout. Partijen die gedetailleerde informatie uit de databank krijgen in te zien, moeten ervoor tekenen dat zij die niet delen of publiceren. Publicaties mogen nooit de precieze plek van soorten laten zien.
Agrifacts heeft enkele keren een zeer beperkte hoeveelheid gegevens verkregen uit de NDFF, nadat eerst
een verklaring met voorwaarden was getekend. Ook tijdens de halve dag toegang tot de NDFF, was het
verboden gegevens te fotograferen of anderszins vast te leggen.

Misvatting 5: “Overheid heeft alleen stikstofgevoelige leefgebieden gekarteerd waar de soort daadwerkelijk gebruik van maakt”

Eind 2017 werd het areaal stikstofgevoelige natuur in Nederland fors uitgebreid. Provincies hadden op grote schaal ‘stikstofgevoelige leefgebieden’ toegevoegd. In Gelderland gaat het bijvoorbeeld om de broedgebieden van de vogelsoorten kwartelkoning, wespendief, zwarte specht en boomleeuwerik.
Volgens toenmalig LNV-minister Carola Schouten zouden alleen leefgebieden zijn toegevoegd, waar de soort daadwerkelijk gebruik van maakt. Dit bleek echter niet te kloppen. In meer provincies moesten al stikstofgevoelige leefgebieden worden geschrapt, omdat de soort er niet voorkomt.

Op de Veluwe werd veruit het grootste areaal aan stikstofgevoelig leefgebied bijgeplust. Het gaat om zo’n 60.000 hectare in totaal. Agrifacts heeft sterke twijfels bij de juistheid ervan. Tot 2017 was zo’n 30 procent van de Veluwse natuur stikstofgevoelig. Na 2017 is dat nagenoeg 100 procent. Het lijkt erop dat alle natuur die niet stikstofgevoelig was, in 2017 zonder meer werd ingetekend als ‘stikstofgevoelig leefgebied’ van bepaalde soorten. Agrifacts heeft nooit kunnen controleren of die soorten er daadwerkelijk gebruik van maken. Immers, de NDFF is niet openbaar.

Tijdens de halve dag op het provinciehuis van Gelderland werd voor enkele soorten broedvogels (wespendiep, boomleeuwerik, zwarte specht) gecheckt of deze daadwerkelijk zijn gespot in hun ‘stikstofgevoelige leefgebieden’ op de Veluwe. Hiertoe werden de locatie-waarnemingen van de soort in de NDFF, vergeleken met de leefgebiedenkaarten in stikstofmodel Aerius. Uit deze check blijkt dat Provincie Gelderland veel meer ‘stikstofgevoelig leefgebied’ heeft ingetekend op de Veluwe, dan waar de soort daadwerkelijk gebruik van maakt. In een behoorlijk areaal ingetekend ‘leefgebied’, is de soort niet waargenomen.

Agrifacts mocht tijdens het gebruik van de NDFF helaas geen foto’s maken, om de discrepanties vast te leggen. Er werd toestemming gegeven voor één uitgezoomde foto van het beeldscherm.

Het ministerie van LNV heeft waarschijnlijk (een deel van) Noord-Groningen onterecht aangewezen als fosforvervuild gebied. De fosfornormen die Waterschap Noorderzijlvest hier stelt, worden deels van nature al overschreden. Wageningen Environmental Research (WER) adviseerde Noorderzijlvest vorig jaar de normen aan te passen. Tot nu toe is dat niet gebeurd.

In het noorden van Nederland zit van nature veel fosfor in het water. Dat is reden dat het waterschap in Friesland heeft besloten geen fosfornorm te hanteren in het gebied. Buurwaterschap Noorderzijlvest, in Noordwest Groningen, houdt echter wel vast aan strikte fosfornormen. Dit Waterschap rapporteert in tegenstelling tot Friesland jaar na jaar normoverschrijdingen. Dat was reden voor het ministerie van LNV om Noord-Groningen aan te wijzen als Nutriënten Vervuild gebied voor fosfor.

Al ruim voor de aanwijzing als NV-gebied was duidelijk dat Waterschap Noorderzijlvest onrealistische fosfornormen hanteerde. Dat was gebleken uit onderzoek van WER. Onderzoekers constateerden dat in het gebied sprake is van veel achtergrondbelasting. Dit is fosfor waar het waterschap niets tegen kan doen, zoals natuurlijke fosforrijke kwel. De fosfor-achtergrondbelasting bedraagt gemiddeld 55 procent. In delen van het gebied is de achtergrondconcentratie zelfs hoger dan de norm. WER deed daarom de aanbeveling om de KRW-doelen voor fosfor aan te passen.

Agrifacts vraagt het waterschap wat zij gaat doen met deze aanbeveling. Het waterschap geeft aan dat zij de normen opnieuw aan het bekijken is. “Dit kan leiden tot aanpassing. We verwachten dit in 2024 af te ronden.”

Fouten op NV-kaart kunnen niet worden hersteld

Het Ministerie van LNV laat weten niet verantwoordelijk te zijn voor normen die waterschappen hanteren. “De provincie stelt de normen vast op basis van advies van het waterschap. Dit gebeurt onder verantwoordelijkheid van het ministerie van I&W.”

Volgens het Ministerie van LNV is er ruimte voor aanpassing van de normen, als wordt aangetoond dat de hogere concentraties stikstof of fosfor in het water veroorzaakt worden door achtergrondbelasting. “Het tussentijds aanpassen van normen is overigens niet gebruikelijk.”

Volgens het ministerie is de aanwijzing als NV-gebied niet ongedaan te maken. Ook niet als de aanwijzing berust op een onjuiste normstelling. “De huidige aanwijzing geldt voor de periode 2024 en 2025. Indien de Nutriënten Verontreinigde gebieden worden voortgezet na 2025 (dit is aan een nieuw kabinet), zullen de dan geldende normen worden gehanteerd.” 

Het is nog onbekend of het ministerie wel maatregelen gaat nemen in gebieden, waar een onjuiste waterschapsnorm de oorzaak is van aanwijzing als NV-gebied.  

Als het over landbouw gaat, nodigt de overheid tal van organisaties uit om mee te praten. Dat zagen we in 2023 bijvoorbeeld bij het Landbouwakkoord-overleg. Natuur- en milieuorganisaties waren ruim vertegenwoordigd. Hoe anders opereert de overheid als het over natuur gaat. Voor het opstellen van de natuurdoelen werden nagenoeg alleen natuurorganisaties en ecologische bureaus uitgenodigd. Ambtenaren en natuurorganisaties bespraken ook de maatregelpakketten buiten de natuurgebieden, voor onder meer agrariërs. Dat blijkt uit verslagen en emailverkeer die met een beroep op de Wet Open Overheid in de openbaarheid kwamen.

Desgevraagd bevestigen de gedeputeerden van de provincies Noord-Brabant en Overijssel dat zij alleen natuurorganisaties aan tafel hebben gevraagd. En dat er ook gesproken is over natuurontwikkeling op gronden buiten hun natuurgebieden. (Foto: Shutterstock).

Download hier het artikel (verschenen in STAF-editie december 2023).

Op 5 december 2023 publiceerde demissionair LNV-minister Piet Adema kaartjes met nutriënten verontreinigde gebieden. Het gaat om stikstof en fosfor in het oppervlaktewater en om stikstof (nitraat) in het grondwater. Agrifacts vergelijkt de grondwaterkaart van Adema met de grondwaterkaart in de landbouwrapportage van de Europese Commissie. Daaruit blijkt dat het ministerie van LNV een veel dramatische beeld schetst dan de Europese Commissie. (Agrifacts werkt nog aan een vergelijking van de kaarten voor oppervlaktewater).

Op de nieuwe grondwaterkaart van Adema is een aanzienlijk deel van Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg ingetekend als ‘met nutriënten verontreinigd gebied’ (zie figuur 1). De Europese Commissie schetst in haar landbouwrapportage echter een veel minder dramatisch beeld. Op de kaart van de Europese Commissie valt 63% van de grondwatermeetpunten in Overijssel in de beste klasse (<25 mg/l). In Gelderland is dat 77%, in Noord-Brabant 61% en in Limburg 43%. Zie figuur 2 voor de Europese grondwaterkaarten van Overijssel en Gelderland. Zie tabel 1 voor de resultaten in alle provincies.

Adema wijkt af van Europese richtlijn

Waar de Europese grondwaterkaart een genuanceerd beeld geeft (er zijn locaties waar de kwaliteit prima op orde is, maar ook waar het niet goed is), scheert demissionair minister Adema grote gebieden over één kam. In Nederland ontbreekt de nuance. Een ander deel van het verschil komt voort uit het hanteren van verschillende definities voor ‘grondwater’.

De Kaderrichtlijn Water is er helder over, wat onder grondwater verstaan moet worden. In artikel 2, lid 2 staat de definitie: ‘al het water dat zich onder het bodemoppervlak in de verzadigde zone bevindt en dat in direct contact met de bodem of ondergrond staat’. Demissionair minister Adema heeft deze definitie niet gehanteerd bij het maken van zijn grondwaterkaart met nutriënten verontreinigd gebied (figuur 1). Hij is niet uitgegaan van metingen in het grondwater, maar van metingen in het zogenaamde ‘uitspoelingswater uit de wortelzone’. Wat precies wordt verstaan onder ‘uitspoelingswater’ hangt af van de grondsoort en de hydrologie. Het kan gaan om bodemvocht, om drainwater (uitspoelend regenwater) of om grondwater. Dit is niet in lijn met de definitie in de Europese richtlijn.

Figuur 1. Gebieden aangewezen vanuit grondwater. In de kaart staan de percelen die zijn aangewezen als nutriënten verontreinigd gebied vanuit grondwater aangegeven. Dit betreft de zand- en lössgronden in de provincies Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg. (Bron: Rijksoverheid, 5 december 2023).

Figuur 2. De actuele grondwaterkaarten van Gelderland en Overijssel, gemaakt door de Europese Commissie voor de Nederlandse landbouwrapportage 2016-2019. Bron: EU.

Tabel 1. Percentage meetpunten per grondwaterkwaliteitsklasse. Bron: Landbouwrapportage Europese Commissie 2016-2019.

	< 25 mg nitraat/liter (goed)	25 – 40 mg nitraat/liter (matig)	40 – 50 mg nitraat/liter (onvoldoende)	>50 mg nitraat/liter (overschrijding)
Groningen	97	0	3	0
Friesland	91	7	2	0
Drenthe	74	6	6	15
Overijssel	63	12	7	18
Gelderland	77	8	5	10
Flevoland	100
Utrecht	90	5	3	2
Noord-Holland	88	7	2	3
Zuid-Holland	100
Zeeland	60	11	14	14
Noord-Brabant	61	6	7	26
Limburg	43	12	9	36
Nederland totaal	73	8	5	14

De waterkwaliteit in Nederland verbetert. Desondanks rapporteert Europa opnieuw een verslechtering van de Nederlandse waterkwaliteit. Deze keer voor het grondwater. Wat de Europese rapportage niet vermeldt, is de oorzaak. Die komt aan het licht na een beroep op de Europese Wet op de transparantie. De verslechtering blijkt het gevolg van een wijziging in de Nederlandse meetsystematiek. Enige jaren geleden gebeurde dit ook al. Toen bij het oppervlaktewater.

De Europese Commissie komt iedere vier jaar met haar zogenaamde landenrapportage. Daarin staat hoe het gesteld is met de verontreiniging van grond- en oppervlaktewater door de landbouw. Met het grondwater gaat het de goede kant op. Over de periode 2008 – 2011 worden mooie cijfers gepresenteerd aan Brussel: op 88% van de meetpunten voldoet het grondwater aan de norm van < 50 mg nitraat per liter. En op maar liefst 79% van de meetpunten is de kwaliteit zeer goed: < 25 mg nitraat per liter. Vergelijkbare resultaten worden gehaald in de periode 2012 – 2015. De Europese Commissie vermeldt deze scores ook in de derogatiebeschikking voor Nederland. Mede op grond hiervan mochten veehouders extra stikstof uit dierlijke mest aanwenden op hun weilanden.

In de jongste Europese landenrapportage (periode 2016 – 2019) zijn de cijfers wat minder rooskleurig [1]. Nog maar 84% van de meetpunten voldoet aan de norm, en op nog 73% van de meetpunten wordt de waarde van < 25 mg nitraat per liter gehaald. In plaats van een verbetering, is er sprake van een behoorlijke verslechtering. Zie figuur 1.  

Verslechtering door wijziging meetnet

De landenrapportage vermeldt niks over de oorzaak van de verslechtering in 2016-2019. STAF deed bij de Europese Commissie een beroep op de transparantiewetgeving. De Commissie stelde daarop de correspondentie tussen de Nederlandse autoriteiten en de Europese Commissie beschikbaar [2]. Hierin valt te lezen wat de verslechtering heeft veroorzaakt. De Nederlandse autoriteiten lieten Brussel weten per 2016 het watermeetnet te hebben gewijzigd. Er werden naar verhouding meer meetpunten toegevoegd, waar hogere concentraties nitraat worden gemeten. “Dit betekent dat de gegevens die zijn verstrekt voor eerdere rapportages niet vergelijkbaar zijn met de huidige gegevens”, meldt Nederland. Nederland wil dat Brussel met terugwerkende kracht zaken gaat herzien. Brussel antwoordt aanpassingen in oude cijfers niet te zullen gaan controleren.

Als Nederland haar meetnet ongewijzigd had gelaten, zou er wél een verbeter-trend zichtbaar zijn geweest voor het grondwater. In dat geval was de stikstofnorm op circa 95% van de meetpunten gehaald.

Ook in 2018 al verslechtering

Bij het oppervlaktewater was hetzelfde al eens aan de hand. Waar de Nederlandse gegevens een verbetering lieten zien, bleek uit de Europese gegevens een forse verslechtering. In 2018 publiceerde het blad V-focus het artikel ‘Dramacijfers, wie zond ze naar Brussel’ [3]. De Europese Commissie had haar nieuwste cijfers gepubliceerd over de nutriëntenverliezen vanuit de landbouw naar het oppervlaktewater. In de landenvergelijking lieten de meeste lidstaten een verbetering zien. Behalve Nederland, daar waren de milieuresultaten in vier jaar tijd enorm verslechterd (zie grafiek 2). Hoewel destijds bij zowel de Europese als Nederlandse autoriteiten navraag werd gedaan, kwam er geen verklaring.

De aap komt nu alsnog uit de mouw. De stukken die de Europese Commissie onlangs vrijgaf na een verzoek van STAF, gaan ook hierop in. Begin 2021 schrijven de Nederlandse autoriteiten aan Brussel: “De huidige cijfers in het Nederlandse landenrapport laten structurele trendbreuken zien, als gevolg van netwerkverbeteringen en fouten in de databestanden in het verleden. Een heel duidelijk voorbeeld van een dataprobleem uit het verleden is terug te zien in alle oppervlaktewatercijfers. Zoals we de Europese Commissie in 2018 hebben laten weten, is er in 2012 een dataset aangeleverd met NO3-N-concentraties in plaats van NO3-concentraties. Op verzoek van de heer Debeuckelaere hebben we in 2018 een herziene ‘dataset 2012’ geüpload. Deze herziene dataset is niet gebruikt”, aldus Nederland.”

STAF constateert dat de Europese Commissie tot op de dag van vandaag niks heeft gedaan met de gecorrigeerde Nederlandse waterbestanden. Wie zich baseert op de Europese watercijfers over Nederland ziet verslechtering, terwijl er in de praktijk juist sprake is van verbetering.

(Foto: Shutterstock)

---

[1] REPORT FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL AND THE EUROPEAN PARLIAMENT on the implementation of Council Directive 91/676/EEC concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates from agricultural sources based on Member State reports for the period 2016–2019.

[2] Download hier de correspondentie, die via een WOO-verzoek is verkregen van de Europese Commissie (Joint Research Centre):

[3] Dramacijfers, wie zond ze naar Brussel. V-focus, juli 2018: Dramacijfers: Wie zond ze naar Brussel? – V-focus

De Europese Commissie hanteert een andere maatlat dan Nederland, om de mate van vermesting (eutrofiëring) van het oppervlaktewater vast te stellen. Dit heeft andere uitkomsten tot gevolg. Op de Europese kaart zijn nogal wat wateren ‘groen’ (doel gehaald), die op de Nederlandse kaart ‘rood’ kleuren (doel niet gehaald). En omgekeerd. STAF onderzocht per waterschap in hoeverre de Europese en Nederlandse beoordeling tot dezelfde uitkomsten leiden.

Eind 2021 kwam de Europese Commissie met haar vierjaarlijkse landenrapportages over de Nitraatrichtlijn.[1] Deze richtlijn heeft als doel het water te beschermen tegen verontreiniging vanuit agrarische bronnen. Het gaat om zowel grondwater als oppervlaktewater. Volgens Brussel voldoet 86% van de Nederlandse grondwatermeetpunten aan de norm. Over het Nederlandse oppervlaktewater is Brussel minder lovend. Maar liefst 58% van de wateren wordt beoordeeld als ‘eutroof’ (vermest). Met name dit doet de Nederlandse landbouw de das om. Het leidde tot afbouw van de derogatie en verplichte bufferstroken langs watergangen.

Topkwaliteit water in Gelderland

Welke meetgegevens heeft de Europese Commissie gebruikt voor haar landenrapportage? STAF vroeg deze op bij zowel de Europese Commissie als bij Deltares, die deze had aangeleverd in Brussel. Via beide wegen wordt de dataset verkregen. Het gaat om andere gegevens dan Nederland zelf gebruikt voor haar Actieprogramma Nitraatrichtlijn (maatregelenpakket voor de landbouw).

Volgens de Europese beoordeling doen twee waterschappen het opvallend goed: dit zijn Waterschap Rijn en IJssel en Waterschap Vallei en Veluwe. Het oppervlaktewater is in beide Gelderse waterschappen in hoge mate ‘non-eutroof’. Ruim 80% van de wateren voldoet hier aan de norm die Europa stelt. Wat verklaart dit succes? Waterschap Rijn en IJssel: “Hoe goed de waterkwaliteit is, hangt af van welke normering je hanteert. In Nederland is de meetmethode in het besluit kwaliteitseisen en monitoring water (BKMW) vastgelegd.” Waterschap Vallei en Veluwe zegt zich bewust te zijn van de bijzondere waterkwaliteit in zijn gebied. Ook dit waterschap wijst op de Nederlandse meetmethode BKMW. “De interpretatie of iets wel of niet eutroof is, is een vertaalslag en geen onderdeel van de BKMW-toetsing.” Volgens de Nederlandse meetmethode scoren beide waterschappen minder goed.

Europa gebruikt andere maatlat

Europa beoordeelt de eutrofiëringstoestand voor de nitraatrapportage op basis van de biologie, oftewel de hoeveelheid algen (chlorofyl). Nederland focust zich op de hoeveelheid nutriënten: stikstof en fosfor. Volgens Nederlandse beleidsrapporten zijn die parameters aan elkaar gekoppeld. Maar is dat wel zo? Uit de verkregen dataset blijkt nauwelijks verband tussen de mate van eutrofiëring en stikstof/fosfor. Onderzoeksinstituut Deltares, die de Nederlandse algen-metingen aanlevert aan de Europese Commissie, bevestigt het verschil. Brussel oordeelt op basis van biologische kwaliteitselementen. “Als die minder goed scoren, is het water eutroof, ongeacht de score voor stikstof en fosfor.” Dat het oppervlaktewater in het beheergebied van de Gelderse waterschappen goed scoort op de Brusselse maatlat, komt omdat de biologische kwaliteitselementen goed zijn, aldus Deltares.

Volgens de Europese Commissie is 58% van de Nederlandse wateren eutroof. Nederland brengt een vergelijkbaar landelijk cijfer naar buiten. Als we inzoomen op de beheergebieden van de 21 waterschappen, zien we echter grote verschillen. Sommige waterschappen scoren beduidend beter op de Europese maatlat, andere op de Nederlandse maatlat. Zie figuur 1.

.

Andere maatlat, andere uitkomsten

In figuur 1 is te zien dat de Gelderse waterschappen Rijn en IJssel, en Vallei en Veluwe veel beter scoren in de Europese beoordeling dan in de Nederlandse. Het omgekeerde zien we bij de waterschappen Friesland, Drents-Overijsselse Delta en Rivierenland. Deze waterschappen zijn beter af met de Nederlandse maatlat. Kijken we op waterlichaam-niveau, dan zijn de verschillen groot. Bij de wateren die door Europa worden beoordeeld als ‘eutroof’, wordt in zo’n 30 procent van de gevallen zowel de stikstof- als fosfornorm gehaald. Bij wateren die van Europa de beoordeling ‘non eutroof’ krijgen, wordt in 50 procent van de gevallen de stikstof- en/of de fosfornorm overschreden. Zie tabel.

---

[1] REPORT FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL AND THE EUROPEAN PARLIAMENT on the implementation of Council Directive 91/676/EEC concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates from agricultural sources based on Member State reports for the period 2016–2019.

[2] Bestand met eutrofie-status per waterlichaam:

De Europese Commissie heeft vrijwel alle vervuiling van het Nederlandse oppervlaktewater, ongeacht de herkomst, bij de landbouw op de rekening gezet. Dit gebeurde in de zogenaamde landenrapportage over de Nitraatrichtlijn, die in het najaar van 2021 werd uitgebracht. Bij het grondwater gebeurde dit ook al. De Europese Commissie verwees hier naar Nederland, die had alleen metingen moeten aanleveren die relevant zijn voor de landbouw. Nederland stelde echter alle metingen te hebben aangeleverd – landbouw, stedelijk gebied en natuur – omdat de Europese Nitraatrapportage dit zou eisen.

De Nitraatrichtlijn beoogt de vervuiling van het grond- en oppervlaktewater vanuit agrarische bronnen tegen te gaan. Lidstaten zijn verplicht de waterkwaliteit te meten en de metingen aan te leveren bij de Europese Commissie. Op grond van die metingen stelt de Europese Commissie om de vier jaar vast in welke mate het water is vermest (eutroof), en of maatregelen in de landbouw voldoende effect hebben.

STAF vroeg de locatie- en meetgegevens op, die ten grondslag liggen aan de EU-kaart. Zowel Deltares als de Europese Commissie verstrekten de dataset. STAF controleerde per meetlocatie in hoeverre het water wordt beïnvloed door de landbouw, rioolwaterzuivering, riooloverstort, watervogels en andere bronnen. Dit gebeurde aan de hand van de KRW-factsheets van de betreffende waterbeheerder. Ongeveer 20 procent van de meetlocaties heeft weinig tot niets met landbouw van doen. De metingen die Nederland inleverde over de periode 2016 – 2019, blijken ‘vervuild’ met metingen van stedelijk vuil (rioolwaterzuivering, riooloverstorten, industrie) en vogelplassen.

Vogelplassen

In de dataset komen we een aantal vogelplassen tegen. Het gaat onder meer over vogelplassen in natuurgebied, zoals: Oostvaardersplassen en Lepelaarplassen (Flevoland), Vogelplas Starrevaart (bij Den Haag) en een aantal duinmeren op onder meer Texel en langs de Noord-Hollandse kust. In het Noord-Hollandse duingebied Zwanenwater bijvoorbeeld, worden zeer hoge concentraties stikstofvervuiling gemeten. Waterbeheerder Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier hierover: “Omdat het aantal vogels in het gebied groot is, vormen zij naar verwachting de belangrijkste bron. Een aalscholverkolonie zat voorheen bij de westelijke waterplas, maar de laatste jaren bij de oostelijke waterplas, waar ook ons meetpunt in ligt.” Meerdere vermeste vogelplassen zien we als ‘rode punten’ op de kaart (figuur 1), ondanks dat landbouw hier geen rol speelt.

Stedelijk gebied

In de dataset zitten talrijke meetlocaties die (mede) beïnvloed worden door lozingen van de rioolwaterzuivering (circa 20% van de punten), riooloverstorten (circa 15% van de punten) en andere bronnen dan landbouw. Bij het bepalen van de mate van vermesting zijn de gegevens van 708 waterlichamen aangeleverd in Brussel, waarbij er verder geen onderscheid is gemaakt naar landbouw-, stedelijke en natuurwateren.

De Europese Commissie is er zonder meer vanuit gegaan dat het in alle gevallen metingen betroffen in oppervlaktewateren die beïnvloed worden door de landbouw. Eerder zagen we hetzelfde bij de metingen in het grondwater. Het artikel ‘Landbouw ook aan de lat voor nitraat uit de stad’ verscheen in december 2022.

Foto: Vogelplas Starrevaart bij Den Haag.