Jarenlang werd aangenomen dat een kleine 40% van de stikstof in het oppervlaktewater in het landelijke gebied uit de landbouw (bemesting) afkomstig was. Na recente herberekening blijkt het te gaan om de helft daarvan. Water dat het gebied binnenkomt vanuit het buitenland, Rijkswateren en bovenstroomse gebieden blijkt dubbel zoveel stikstof aan te voeren dan aanvankelijk gedacht. Ook waren natuurlijke processen, zoals kwel, bij de landbouw op de rekening gezet. Dat is nu deels gecorrigeerd.
Het ministerie van Landbouw publiceerde eind 2023 een kaart met Nutriënten Vervuilde (NV-gebieden). Deze kaart oogstte veel kritiek. De kaart maakte namelijk gebruik van een bronnenanalyse uit 2016, die weer gebaseerd was op data van 2010-2013. Met een rekenmodel was toen uitgerekend welk aandeel uit welke bron komt. Zo’n 40% van de stikstof werd toegerekend aan bemesting uit de landbouw. Landbouwminister Wiersma komt per januari 2026 met een nieuwe kaart met aandachtsgebieden. Deze vervangt de NVgebiedenkaart. Voor deze nieuwe kaart is de bronnenanalyse onlangs geactualiseerd. Opvallend is dat het landbouwaandeel in de stikstofbelasting daarin ongeveer is gehalveerd. Zie figuur.
Figuur. Aandeel landbouw (bemesting) in stikstoflast oppervlaktewater in 2016 en 2025, per waterschap. Het aandeel is bijna gehalveerd, door forse aanpassingen in de berekeningen.
Berekeningen aangepast
Tussen 2016 en 2025 is het berekende aandeel stikstof vanuit de landbouw bijna gehalveerd. Deze stikstofwinst is voor een kleiner deel het gevolg van de afname van het mestgebruik (NB. het effect van maatregelen na 2022 – afbouw derogatie, bufferstroken – is nog niet ingerekend). Het zijn vooral forse aanpassingen in de berekeningen die het verschil maken. Zo hadden nogal wat waterschappen oneigenlijke ‘extraatjes’ bij de landbouw op de rekening staan. Het gaat dan om stikstof uit kwel, uitloging van ingepolderde gronden (zeeklei), oxidatie van veengronden, uitspoeling van nutriënten in de winterperiode nadat in de zomerperiode water en nutriënten vanuit het oppervlaktewater in de bodem zijn geïnfiltreerd.
Kwel-correctie
Waterschappen Amstel, Gooi en Vecht (AVG), Rijnland (West-Nederland) en Zuiderzeeland (Flevoland) lieten recent nader onderzoek doen naar de invloed van kwel. Deze waterschappen kwamen erachter dat zij een behoorlijk aandeel stikstof en/of fosfor onterecht hadden toegerekend aan de landbouw. Inmiddels is de kwel-correctie doorgevoerd. Het resultaat is nu dat een aanzienlijk deel van de NV- gebieden kon worden geschrapt. Op de nieuwe aandachtsgebiedenkaart vinden wij die niet terug. In zeekleigebieden in Noorderzijlvest (Gr), Hollands Noorderkwartier (NH) en de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden werd de kwel (nog) niet nader onderzocht. Waarschijnlijk zullen er ook hier gebieden tussen zitten waar nutriënten uit kwel onterecht worden toegerekend aan de landbouw. (Zie ook artikel: ‘Fosforvervuild gebied Noord-Groningen waarschijnlijk onterecht aangewezen‘).
Meer correcties
De herberekening laat meer correcties zien. Deze staan in het artikel dat u hieronder kunt downloaden. Ook laat het artikel zien wat nog niet gecorrigeerd is.
In juridische procedures over milieukwesties speelt wetenschappelijk onderzoek vaak een grote rol. Zo ook in een Drentse rechtszaak tegen het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in de lelieteelt. Opvallend is dat de rechterlijke macht en landsadvocaat Pels Rijcken onderzoek van actiegroep Meten = Weten duiden als ‘deskundig, onafhankelijk en onpartijdig’. Beiden negeren de forse kritiek van het RIVM en de Agrifacts-redactie op dat onderzoek. Hebben milieu-NGO’s bij de rechterlijke macht een streepje voor? De landsadvocaat licht toe hoe onderzoek in juridische zin wordt beoordeeld.
Op 2 april 2025 deed de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State uitspraak in een zaak over het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in de lelieteelt nabij het Drentse Natura 2000-gebied Holtingerveld. De rechter ging mee met onderzoek van milieugroep Meten = Weten en Milieudefensie en legde het gebruik van middelen nabij Natura 2000-gebieden aan banden. Provincie Drenthe heeft landsadvocaat Pels Rijcken gevraagd juridische duiding te geven aan de uitspraak. Ook Pels Rijcken vaart daarbij op het onderzoek van Meten = Weten.
Meten = Weten trof in haar onderzoek van 2020 een aantal bestrijdingsmiddelen aan in het Holtingerveld. Dit onderzoek rammelt behoorlijk. Meten = Weten relateerde namelijk alle gevonden middelen aan boeren in de omgeving. Ondanks dat veruit de grootste hoeveelheid middel niet afkomstig is uit de landbouw. Agrifacts en daarna RIVM hadden flinke kritiek op het onderzoek van Meten = Weten. RIVM: “Het onderzoek vermeldt niet hoe de monsters zijn behandeld en geanalyseerd en geeft geen prestatiekenmerken van de analysemethode (detectiegrenzen, controlemonsters, etcetera). Op basis van de informatie die aan het RIVM verstrekt is voor deze duiding, kunnen de meetresultaten niet beoordeeld worden op betrouwbaarheid.
Het RIVM stelt verder dat het onderzoek van Meten = Weten geen bewijs levert dat de gevonden residuen uit de Drentse landbouw komen. Er zijn geen aanwijzingen dat de gevonden gehalten met spuitnevels (drift) te maken hebben, en de studie onderzoekt ook niet of bufferzones inderdaad (geen) drift invangen. Desondanks maken Milieudefensie en Meten = Weten het in de rechtszaak van 2025 nog bonter. Alle gevonden middelen in 2020 worden deze keer gerelateerd aan bollentelers in de omgeving. Waarom gaan de rechterlijke macht en landsadvocaat Pels Rijcken zo gemakkelijk mee met onderzoek waarop forse kritiek is?
Reactie landsadvocaat
Pels Rijcken gaat zeer uitgebreid in op de vragen van Agrifacts (onderaan dit artikel te downloaden) “In een juridische procedure over milieukwesties speelt wetenschappelijk onderzoek vaak een grote rol. Rechters, advocaten en overheden doen daarbij zelf geen wetenschappelijk onderzoek. Zij zijn afhankelijk van het beschikbare wetenschappelijke onderzoek van dat moment. Het is in procedures doorgaans aan procespartijen zelf om wetenschappelijke onderzoeksresultaten in te brengen. De rechter weegt het onderzoek vanuit een aantal juridische beginselen, zoals de mate van deskundigheid van de onderzoekers, de onafhankelijkheid en onpartijdigheid. De uitspraak die dan volgt, bevat daarmee geen wetenschappelijke weging door de rechter, maar een juridische weging van de onderzoeksresultaten. Dat gebeurt dan bijvoorbeeld met gebruik van termen zoals ‘aannemelijkheid’ en ‘redelijkerwijze’. In deze kwestie is dat ook gebeurd. Het betreft geen definitief oordeel over de juistheid van dat wetenschappelijk onderzoek. Het wil vooral zeggen dat de rechter het voor dat moment als de laatste stand van de wetenschap beschouwt en daar van uitgaat bij zijn beoordeling.”
Deskundig, onafhankelijk, onpartijdig
Het is opmerkelijk dat de rechterlijke macht en de landsadvocaat het onderzoek van Meten = Weten duiden als “de laatste stand van de wetenschap”. Opvallend is ook dat de rechterlijke macht de onderzoekers van Meten = Weten beoordelen als “deskundig, onafhankelijk en onpartijdig”. De Agrifacts-redactie wil weten welke objectieve standaarden rechters hanteren voor het beoordelen van de deskundigheid, onafhankelijkheid en onpartijdigheid van organisaties en onderzoekers. Hebben NGO’s hier een streepje voor?
Hoe moeten de deskundigheid, onafhankelijkheid en onpartijdigheid van onderzoekers van het CTGB (College voor toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden) worden beoordeeld? En het redactieteam van Agrifacts? Deze nadere vragen zijn voorgelegd aan landsadvocaat Pels Rijcken. Hierop is nog geen reactie ontvangen.
Download hier de reactie van de landsadvocaat op vragen over het zonder volgen van onderzoek van Meten = Weten:
Niet alleen de vergunningverlening, maar ook de natuurdoelanalyses van provincies en de adviezen van de Ecologische Autoriteit zijn “onwetenschappelijk, ondeugdelijk en dus niet verdedigbaar”. Dat concludeert Ronald Meester, hoogleraar Waarschijnlijkheidsrekening aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Daarmee valt een deel van de basis weg, van wat het nieuwe natuurbeleid had moeten worden. Op 24 oktober 2025 kwam zijn rapport online.
Het stikstofbeleid zit muurvast. Commissie Hordijk uitte in 2020 al stevige kritiek op het gebruik van stikstofmodel Aerius met daarin kritische depositiewaarden voor de vergunningverlening. Het rekenmodel is ongeschikt voor deze toepassing. Het stikstofmodel kan niet gebruikt worden voor lokaal beleid. Daarvoor zijn de uitkomsten van de berekeningen veel te onzeker. Ook het RIVM raadt sinds enkele jaren af, haar rekenmodel te gebruiken voor lokaal beleid.
Voor de Rijksoverheid en de provincies was dit echter geen belemmering om een nieuwe lokale gebruikstoepassing te introduceren. Het Aerius-model werd voorgeschreven voor de zogenaamde natuurdoelanalyses, die in 2023 moesten worden opgeleverd. Deze analyses laten de huidige natuurkwaliteit zien binnen individuele natuurgebieden. Het stikstofmodel wordt in hogere mate gebruikt voor het berekenen van de natuurkwaliteit van de verschillende habitats binnen een natuurgebied. Ook de Ecologische Autoriteit, in september 2022 opgericht, conformeerde zich aan deze nieuwe politieke wens. (Zie artikel Ecologische Autoriteit op politieke toer).
Het stikstofmodel is niet geschikt voor natuurdoelanalyses en evenmin voor adviezen van de Ecologische Autoriteit. Meester: “We zijn blind modeluitkomsten aan het volgen, zonder de mogelijkheid te hebben om te controleren waar we mee bezig zijn. Er wordt veel beweerd over stikstof, maar er is vrijwel geen enkele kwantitatieve claim die daadwerkelijk controleerbaar is.”
Wetenschap in klem politiek en rechter
Meester meende aanvankelijk dat onvoldoende kennis van de beperkingen van het stikstofmodel de oorzaak was van het onjuiste gebruik in de natuurdoelanalyses en door de Ecologische Autoriteit. Dit was niet het geval, zo bleek uit de interviews die hij had met een aantal betrokken wetenschappers. Er is bijvoorbeeld geen enkele wetenschapper die achter de schermen de unieke kritische depositiewaarden vanuit de wetenschap verdedigt. Wel zag Meester wetenschappers die deze waarden naar buiten toe propageren omdat de politiek en de rechterlijke macht dat eisen. “We hebben dus een situatie waarin geen enkele wetenschapper publiekelijk wil erkennen dat de kritische depositiewaarden niet deugen, terwijl ze in persoonlijke gesprekken wel degelijk grote twijfels uiten. Dat is een bijzondere en ook ongewenste situatie.” Meester noemt hier ook de Ecologische Autoriteit. “Ook deze autoriteit twijfelt aan de waarde van de kritische depositiewaarden, dan dient zij dit publiek te verkondigen. Dat geldt in elke omstandigheid, voor elke wetenschapper.” De wetenschap zou de druk vanuit politieke en rechterlijke macht moeten weerstaan.
Advies voor vervolg natuurbeleid
Meester adviseert beleidsmakers af te stappen van natuurbeleid waarin het stikstofmodel veel bepalend is. Dat geldt niet alleen voor de vergunningverlening, maar ook voor de natuurdoelanalyses en adviezen van de Ecologische Autoriteit. “Het beleid moeten we niet langer laten bepalen door een fictieve modellenwerkelijkheid, maar door de empirie – de waarneming dus, in de breedste zin van het woord. De staat van de natuur kan niet worden afgelezen door een model van welke aard dan ook.”
Meester adviseert vervolgens de methodiek voor vergunningverlening en natuurdoelanalyses te herzien, en deze in lijn te brengen met de Europese richtlijnen. In zijn rapport geeft hij een stappenplan om te komen tot nieuw beleid, dat wetenschappelijk wel klopt.
Als het over pesticiden gaat, wordt al snel gedacht aan gewasbeschermingsmiddelen uit de land- en tuinbouw. De hoeveelheid pesticide die in en om huis wordt aangetroffen, blijkt echter vooral afkomstig van eigen gebruik.
In de afgelopen jaren vonden meerdere onderzoeken plaats naar pesticiden in en om huis. Er werd daarin vooral gefocust op middelen die afkomstig zijn uit de land- en tuinbouw. Wanneer we kijken welk deel van de totaal gevonden concentratie afkomstig is uit de agrarische sectoren, dan is die relatief (erg) laag. Veruit het grootste deel van de hoeveelheid pesticide die wordt aangetroffen is afkomstig van middelen die we zelf gebruiken. Het gaat om pesticiden tegen parasieten bij huisdieren en tegen insecten en ongedierte in en om het huis.
Pesticiden in slaapkamer (2024)
In 2024 vond een burgeronderzoek plaats naar pesticiden in Nederlandse en Belgische slaapkamers. Voor dit onderzoek is stof in slaapkamers bemonsterd. Het onderzoek is uitgevoerd door Velt, een vereniging die zich inzet voor een ecologisch verantwoorde leefwijze. Aanleiding is volgens Velt de ongerustheid bij burgers over het gebruik van pesticiden in hun leefomgeving door agrariërs. In het onderzoeksrapport staan alleen de hoogst gemeten concentraties per middel, alsmede het aantal slaapkamers waarin het middel is aangetroffen.
Als we kijken welke pesticiden in de grootste hoeveelheden worden aangetroffen, dan gaat het vooral om producten die mensen zelf gebruiken. Zoals pesticiden voor het bestrijden van teken, vlooien en luizen bij huisdieren, en verdelgingsmiddelen tegen ongedierte en insecten voor in en rond het huis. Er worden weliswaar veel meer verschillende stoffen uit de land- en tuinbouw aangetroffen, maar in (heel veel) lagere concentraties.
Drie pesticiden voor huisgebruik in Top 10 grootste probleemstoffen
Het idee dat pesticiden uit de land- en tuinbouw schadelijker zijn dan pesticiden die consumenten zelf mogen toepassen, is een misvatting. In de top 10 van grootste probleemstoffen voor het milieu vinden we drie pesticiden die door particulieren wel gebruikt mogen worden, maar verboden zijn in de land- en tuinbouw: fipronil, imidacloprid en permethrin. In de top 10 van probleempesticiden staan verder drie al langer verboden bestrijdingsmiddelen.
Pesticiden in mensenharen
Pesticide Action Network deed samen met actiegroep Meten = Weten onderzoek naar pesticiden in mensenharen. Dat gebeurde in 2021. De aangetroffen concentratie pesticide bestaat vrijwel helemaal uit middelen die mensen zelf gebruiken. Maar liefst 85% van de hoeveelheid pesticide in mensenharen is afkomstig van anti-parasietenmiddelen die gebruikt worden bij huisdieren (met name fipronil en permethrin). Deze middelen worden ook gevonden in haren van mensen zonder huisdieren. Verder is 14% afkomstig van consumentenproducten tegen ongedierte (DEET, nicotine). Eén procent bestond uit middelen die gebruikt worden in de land- en tuinbouw.
Publicatie downloaden
Dit artikel verscheen in het Staf-blad van september 2025. Het artikel kunt u hieronder downloaden.
Vorig jaar ontstond veel ophef over de vondsten van dinoterb, een onkruidverdelger die al 30 jaar verboden is. Niet illegaal gebruik in de bollenteelt was de oorzaak – zoals milieuorganisatie MOB meende – maar het laboratorium van het waterschap. Het gaat om vals positieve uitslagen. De stof is er niet, maar toch slaat het analyseapparaat positief uit. Staf constateert er bij meer verboden bestrijdingsmiddelen sprake lijkt van vals positieve uitslagen.
Naast dinoterb werden in de Noordhollandse wateren meer bestrijdingsmiddelen aangetroffen die al decennia verboden zijn. Deze kregen in de media minder aandacht. Het gaat om: fenchloorfos, bromofos-ethyl, bromofos-methyl en tetrachloorfinfos.
Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft de dinoterb-vondsten inmiddels uit haar registratiesysteem geschrapt. Nadat was gebleken dat het om vals positieve uitslagen gaat en de stof dus niet werkelijk in het water zat. De andere verboden middelen vinden we wel terug in registratiesysteem Aquadesk. Staf constateert dat vals positieve laboratoriumuitslagen ook hier de meest aannemelijke oorzaak is. De vier oude middelen worden sporadisch aangetroffen, in zo’n 2 procent van de watermonsters. Zeer opvallend is echter dat deze vier stoffen bijna altijd samen worden aangetroffen in hetzelfde monster. Dit wijst op een laboratoriumfout. Fenchloorfos werd in de periode 2022 – 2025 in totaal 14 keer gevonden. Bijna altijd werd in hetzelfde monster ook bromofos-ethyl, bromofos-methyl en tetrachloorfinfos aangetoond.
Staf heeft haar analyse voorgelegd aan het waterschap met verzoek om een reactie. “Dit fenomeen bij deze stoffen is ons ook opgevallen en we zijn een nadere analyse gestart om te verklaren hoe dit komt”, reageert het waterschap.
Afbeelding: Vindplaatsen fenchloorfos (Bron: Bestrijdingsmiddelenatlas).
Eindelijk geeft Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier toe dat haar laboratorium waarschijnlijk de grote dinoterb-vondsten in voorgaande jaren heeft veroorzaakt. Er werden in de afgelopen jaren steeds hogere concentraties van dit verboden pesticide aangetroffen in de Noordhollandse wateren. Staf constateert al langer dat het laboratorium de meest aannemelijke oorzaak is van de vondsten. En geen illegaal gebruik, zoals sommige milieuorganisaties menen. Het waterschap deed het nodige om het laboratorium buiten de verdenking te houden.
De vreemde patronen in de dinoterb-vondsten in 2020 – 2023 wezen in de richting van het eigen laboratorium: als de stof werd gevonden, dan geregeld op meer plekken tegelijk rond dezelfde dag. En dan dook de stof weer hier op, dan weer daar, en in steeds hogere concentraties. Een dergelijk patroon wijst in de richting van het laboratorium. Staf schreef hierover in april 2024 al een artikel (Bewijzen voor laboratoriumfouten stapelen zich op). Bij een woo-verzoek kwamen documenten uit de lade van het waterschap, die ook in de richting wezen van fouten in het eigen laboratorium. (HHNK-ambtenaren vermoeden fouten in eigen huis bij vondsten dinoterb). Echter, het waterschap wilde hier niet aan. Lang werd getracht het eigen laboratorium buiten de verdenking te houden. Er werd op vragen over mogelijke laboratoriumfouten ontkennend geantwoord. Vervolgens verstrekte het waterschap een opdracht aan instituut Deltares, om de mogelijke bron van de dinoterb op te sporen. Ook Staf werd door Deltares uitgenodigd om deel te nemen aan dit onderzoek. Staf heeft hiervoor vriendelijk bedankt, toen bleek dat het laboratorium geen deel uitmaakte van het onderzoek. Overal mocht naar de herkomst van de dinoterb worden gezocht, behalve in het eigen lab.
Staf bleef vragen stellen
De uitkomsten van het bronnenonderzoek werden groot in de media gebracht door het waterschap. Er was geen bron gevonden. Daarmee leek de kous af. De Staf-redactie bleef echter vragen stellen over het laboratorium als mogelijke oorzaak. Buiten het zicht van de media bleek er toch te worden gekeken naar de invloed van het laboratorium, wat uiteindelijk bevestigd werd door het waterschap. Aangezien dit onderzoek wel erg lang duurde, heeft Staf wederom een woo-verzoek gedaan om de voortgang van dit onderzoek te vernemen. Daaruit bleek dat Deltares al begin dit jaar de opdrachtgever (het waterschap en haar laboratorium) had bijgepraat over de bevindingen.
Piekwaarden in het lab
Deltares heeft Waterproef een aantal reeksen monsters laten onderzoeken. Daaruit bleek dat er bij 7 tot 10 procent van de monsters piekwaarden aan dinoterb werden gemeten, die er in werkelijk niet inzaten. Dit percentage komt overeen met de gevonden piekwaarden in de afgelopen jaren. Deltares heeft de precieze oorzaak van de piekwaarden niet kunnen achterhalen, maar ziet wel een verband met de gebruikte materialen. Het laboratorium veroorzaakt dus piekwaarden in de dinoterbmetingen.
Het is niet meer mogelijk om de piek-monsters uit de afgelopen jaren te herbemonsteren. Deze zijn niet bewaard. “Aan de hand van de uitgevoerde literatuurstudie en de resultaten van de verschillende experimenten kan niet uitgesloten worden dat de verhoogde gerapporteerde dinoterb concentraties komen door contaminatie, of vals positieve metingen”, concludeert Deltares.
Staf constateert dat er naast dinoterb, meer ongeloofwaardige waarden zijn gemeten, specifiek in het Zwanenwater (Waterlaboratorium rommelt met metingen). Deze waarden zijn te vinden in de waterrapportages voor de Europese Commissie. Hoogheemraad Jos Beemsterboer laat weten dat die waarden allemaal gecorrigeerd gaan worden.
Volgens columnist Jean-Pierre Geelen heeft de ‘agri-maffia’ – verwijzend naar Agrifacts – een grote rol in de bedreiging van wetenschappers. Zijn opinie ‘Gifspuit‘ staat in de Volkskrant van 16 augustus 2025. Enkele dagen ervoor linkte NRC de bedreiging van een vlinderonderzoeker aan Agrifacts. De redactie van Agrifacts spreekt Geelen aan op zijn uitspraken.
Geelen schuift Agrifacts nogal wat in de schoenen: “Afgelopen mei riep de KNAW de politiek op tot betere bescherming van wetenschappers, die steeds vaker te maken krijgen met bedreigingen, vooral op sociale media. Minstens 59 wetenschappers of stafleden van universiteiten moesten de afgelopen paar jaar beveiligd worden. Wat de temperatuur deed stijgen, is bekend. Iedereen die je spreekt in de wereld van wetenschappers en natuurbeschermers wijst dezelfde richting op. De ‘agri-maffia’, is een van de termen. Er wordt gewezen naar de stichting Agrifacts, een ‘onderzoeksplatform’ dat tot doel lijkt te hebben twijfel te zaaien over onwelgevallige wetenschappelijke bevindingen. Zo lag ook het rapport van de Vlinderstichting al snel onder vuur van deze ’twijfelbrigade’, tevens ‘hofleverancier van de BBB’ (aldus NRC).”
KNAW weet van niks
Agrifacts heeft volgens Geelen een flinke rol in de bedreiging van wetenschappers. Geelen: “Iedereen die je spreekt in de wereld van wetenschappers wijst dezelfde richting op. […] Er wordt gewezen naar de stichting Agrifacts.” De Agrifacts-redactie schrijft weliswaar geregeld pittige artikelen, maar wil niet dat die leiden tot bedreiging van wetenschappers. De redactie neemt daarom contact op met de KNAW voor de details. De KNAW laat desgevraagd weten ook gelezen te hebben dat Agrifacts een rol zou hebben in de bedreigingen, maar wordt niet genoemd in het onderzoek naar bedreigingen. Jean-Pierre Geelen, vanwaar dan toch deze beschuldiging aan het adres van Agrifacts? Volgens Geelen is het logisch dat de KNAW bevestigt dat Agrifacts geen betrokkenheid heeft bij de bedreigingen. “Maar dat schreef ik ook niet”.
‘Je moet het anders lezen’
Volgens Geelen moet zijn opinie anders worden gelezen, en wel zo: “Agrifacts draagt wellicht bij aan het ontstaan van een klimaat waarin anderen zich vrijer voelen zich te misdragen.” Maar geldt zoiets niet in het algemeen, en dus ook voor de gifspuit-opinie van Geelen zelf? In ieder geval klinkt de uitleg een stuk milder dan wat hij opschreef in de Volkskrant over “agri-maffia” en “alle wetenschappers wijzen naar Agrifacts”.
NRC construeert eigen waarheid
Volkskrant loopt in hetzelfde straatje als NRC, die enkele dagen ervoor Agrifacts opvoerde als relevante partij bij de bedreiging van de vlinderonderzoeker. Volgens NRC trok het rapport van de Vlinderstichting de aandacht van Agrifacts waarna het dezelfde dag nog verdwijnt van de website van de Vlinderstichting. NRC construeerde een eigen tijdlijn om zo Agrifacts verdacht te maken bij haar lezers. In werkelijkheid was het andersom: de Vlinderstichting had het rapport van de website gehaald en later die dag publiceerde de Agrifacts-journalist toch nog een artikel over het rapport.
Als NRC wordt aangesproken op de niet kloppende tijdlijn, claimt de adjunct-hoofdredacteur het gelijk aan zijn zijde te hebben. Agrifacts wijst hem op zijn journalistieke verantwoordelijkheid: feiten check je, die claim je niet. NRC is verzocht alsnog de feiten te checken en op grond daarvan een rectificatie te plaatsen.
De Vlinderstichting bracht op maandag 4 augustus 2025 de eerste resultaten naar buiten van een studie naar pesticiden in Natura 2000 gebieden. De onderzoeker deed die ochtend bij Omroep Flevoland verslag van de pesticiden die waren aangetroffen in de Oostvaardersplassen. Dat legde de eerste misser bloot: natuurgebied Oostvaardersplassen ontbrak in het onderzoeksrapport.
Het rapport ‘Pesticiden in Natura2000 gebieden’ was overduidelijk haastwerk. Het bleef niet bij het vergeten van de Oostvaardersplassen alleen, er waren meer slordigheden. De Vlinderstichting wees journalisten ook expliciet op de Veluwe. In het middelpunt van de Veluwe waren maar liefst 13 verschillende middelen gevonden in de vegetatie. Pesticiden op planten kunnen schadelijk zijn voor vlinders. Het was misser twee. De middelen waren niet gevonden in de vegetatie, maar in de bodem.
Afbeelding. De Vlinderstichting communiceerde dat op de Veluwe nogal wat pesticiden waren aangetroffen in de vegetatie.
De Vlinderstichting besloot zaken aan te passen zonder er ruchtbaarheid aan te geven. Geruisloos werd het rapport op de website vervangen. Waar wetenschappelijk onderzoek melding maakt van doorgevoerde correcties in inmiddels gepubliceerde rapporten, gebeurde dat hier niet.
Erg hoge meetwaarden
De volgende die aanklopte met vragen over het rapport was de Agrifacts-redactie. De metingen van de Vlinderstichting weken op enkele punten nogal af van soortgelijke studies. Het viel op dat er hoofdzakelijk middelen waren gevonden die gebruikt worden in de land- en tuinbouw. Terwijl in andere onderzoeken ook stoffen met pesticidewerking worden gevonden uit bijvoorbeeld industrie en verbrandingsprocessen. Deze waren volgens de Vlinderstichting niet aangetroffen. Maar bovenal vielen de hoge concentraties pesticide op, die in sommige gebieden waren aangetroffen. Deze lagen vele malen hoger dan in soortgelijke studies in de afgelopen jaren. Waren hier milligrammen verward met microgrammen? Op de laatste vraag kwam geen antwoord.
De Vlinderstichting zou er verstandig aan doen het onderzoeksrapport offline te halen om het nog eens goed na te lopen op fouten. Ook al omdat in de gecorrigeerde versie fouten waren blijven staan.
Rapport niet meer online
Bovenstaande speelde zich af ruim voor de bedreiging van de onderzoeker. Dat de onderzoeker is bedreigd, zoals vorige week door de Staf-redactie werd toegevoegd aan het artikel en deze week breed in de pers te lezen is, is absoluut ontoelaatbaar. Echter, geen vragen meer beantwoorden over een rapport dat breed naar buiten is gecommuniceerd, het rapport niet meer terug online gaan plaatsen (citaat Vlinderstichting in media), oftewel de kwestie in de doofpot stoppen, is dat ook.
De Staf-redactie beschikt over zowel de aanvankelijke als de bijgestelde versie van het onderzoeksrapport van de Vlinderstichting.
Heide en bos op zandgronden kampen met te weinig zuur en in hogere mate organische stof. Dat blijkt uit bodemmonsters die in de winter van ’24/’25 zijn genomen in natuurgebieden. De bodemuitslagen zijn vergeleken met de referenties voor een goede kwaliteit heide- en bosbodems op zandgronden, opgesteld door onderzoekers van RIVM, WUR en Louis Bolk Instituut in 2008.[1]
Afgelopen winter nam de redactie van Staf bodemmonsters in natuurgebieden. In dit artikel kijken we naar de monsters die zijn genomen in heide- en bosgebieden op zandgronden in Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Utrecht en Noord-Brabant. Het gaat hier om 49 bemonsterde locaties. We kijken specifiek naar de zuurgraad (pH) en het organische stofgehalte. Organische stof is cruciaal voor de flora en fauna, en het bodemleven. Het zorgt voor voedingsstoffen en houdt vocht vast. In figuur 1 zijn de zuurgraad en het organische stofgehalte van de bemonsterde heide- en bosbodems weergegeven. Uit de metingen blijkt een correlatie tussen zuurgraad en organische stofgehalte. Hoe zuurder de bodem, hoe meer organische stof.
Figuur 1: Zuurgraad (pH) en organische stof percentage in 49 heide- en bosbodems op zandgronden.
Bodems minder zuur
Het RIVM stelde in 2008 samen met diverse kennisinstituten referenties op voor een goede biologische bodemkwaliteit, zowel voor landbouw- als natuurgronden. Er werden onder meer referenties opgesteld voor heide en bos op zandgronden. Dit gebeurde op basis van 30 bodemmonster in natuur met een goede bodemkwaliteit. Er werd destijds gekeken naar het bodemleven (zoals bacteriën, schimmels, wormen) en naar bodemeigenschappen als zuurgraad en organische stof. De onderzoekers stelden op basis van deze meetgegevens streefwaarden op.
Bij zowel heide als bos op zandgronden werd in 2008 een gemiddelde pH gemeten van respectievelijk 3.1 en 3.2 (pH-KCl). Dit komt overeen met een pH-CaCl2 van ongeveer 3.4 en 3.5. Deze zuurgraad is door de onderzoekers als referentiewaarde vastgesteld. In de bodemmonsters die afgelopen winter zijn genomen in heide en bos op zandgronden, werd een gemiddelde pH-CaCl2 gemeten van 3.8. Veel bodems zijn tegenwoordig beduidend minder zuur dan de kwaliteitsbodems in 2008. Dat bodems van bossen op zandgronden significant minder zuur zijn geworden, signaleerde het RIVM al in 2012 [2]. Heidebodems zijn niet meegenomen in dat onderzoek. Het RIVM vermoedde destijds dat de dalende depositie van verzurende stoffen mogelijk de reden was van het oplopen van de pH.
Bodems verliezen organische stof
Ernstiger is het gesteld met het organische stofgehalte. In 2008 werd nog een gemiddelde organische stofgehalte gevonden van 7.3% (heide) en 5.7% (bos), waarna de referentie door het RIVM werd vastgesteld op 6.8% voor heide en 4.5% voor bos. Het gemiddelde percentage in de bodemmonsters van afgelopen winter ligt bij heide op 3.0%. Bos zit op gemiddeld 4.5%. Met name in heidebodems ligt het organische stofgehalte fors lager dan in de kwaliteitsbodems van 2008. Volgens het RIVM wordt de zandgrond onder droge heide gekenmerkt door onvruchtbaarheid en een hoge zuurgraad (lage pH). De hoge zuurgraad bepaalt deels het hoge organische stofgehalte. In zure bodems breekt de organische stof trager af.
De significante afname van organische stof in bosbodems op zandgronden werd ook al in 2012 gesignaleerd, zo blijkt uit het RIVM-rapport van 2012 (heide is toen niet meegenomen). Helaas vermeldt het rapport geen oorzaak van het verlies van organische stof.
Minder zuur, minder organische stof
Bij het verzamelen van de monsters afgelopen winter, zijn waar mogelijk meer monsters genomen in één gebied: in de heide, het naastgelegen bos, in (ver)natte en droge percelen, alsmede in voormalige landbouwgrond. In figuur 2 zijn de bemonsterde bodems uitgesplitst naar vegetatietype en historie. De bosbodems blijken gemiddeld zuurder en bevatten meer organische stof dan de heidebodems. Onder de bodems met relatief minder organische stof en een hogere pH bevinden zich de voormalige landbouwgronden. Deze zijn in alle gevallen verschraald door de toplaag te verwijderen. Ook vernatte heide- en bosbodems zitten gemiddeld lager in organische stof en hoger in pH. Tot slot vinden we ook de jonge heide- en bosontwikkeling op zandverstuivingen in deze categorie. Ook hier minder organische stof en een hogere pH.
Vraag is of de organische stofafbraak het gevolg is van de oplopende pH, of dat de oplopende pH het gevolg is van organische stofafbraak. Dit moet nader worden uitgezocht.
Figuur 2: Bemonsterde bodems, uitgesplitst naar voormalige landbouwgrond, bos en heide. De referentiewaarden van 2008 voor pH en organische stof zijn in de grafiek gezet.
De beste natuurbodems
Een aantal heide- en bosbodems scoort goed, wanneer we uitgaan van de referentiewaarden van het RIVM-onderzoek in 2008. Deze bodems combineren een hoge zuurgraad met veel organische stof. Het gaat om:
Wierdense veld (Overijssel)
Laude (Groningen)
Korenburgerveen (Gelderland)
Utrechtse Heuvelrug
Besseldersbos (Gelderland)
Veluwe (diverse locaties)
Natuurbodem veel te zuur? Nee, vaak is het de meetmethode!
“De bodem is zo zuur als azijn”, hoor je nogal eens in de natuurwereld. Zonder dat erbij wordt vermeld met welke meetmethode de zuurgraad is vastgesteld. Sterker nog, men weet niet dat verschillende meetmethoden, verschillende uitkomsten geven. Bij het bepalen van de zuurgraad doet de meetmethode ertoe! In (matig) zure bodems ligt de pH-KCl al gauw een punt lager dan de pH-H2O. Een pH-KCL van 3.5 komt overeen met een pH-H2O van 4.5.
Veel maatlatten voor natuurtypen werken met een pH-H2O. Er staat bijvoorbeeld in dat de ideale pH-waarde voor een natuurtype tussen de 4.0 en 5.0 ligt. Als in de praktijk lagere waarden worden gemeten (bijvoorbeeld 3.0 en 3.5) dan is vaak de pH-KCL bepaald. De bodem is dan niet “veel te zuur”, maar prima in orde.
Meer artikelen in de pijplijn
Afgelopen winter werden 93 natuurbodems (bos, heide, schraal gras) bemonsterd. De resultaten laten zien dat natuurbodems zeer divers zijn. Momenteel wordt bodemverzuring door stikstof uitvergroot. De bodem zou tegenwoordig “zo zuur zijn als azijn” (pH rond 2.5). Geen enkel monster dat we namen, had deze lage pH. Het organische stofgehalte van natuurbodems wordt daarentegen onderbelicht, evenals een aantal andere aspecten, zoals de rol van (de depositie van) zware metalen en tekorten aan essentiële nutriënten.
Dit is het 1e artikel over bodemmonsters in natuurgebieden. In de komende maanden verschijnen meer artikelen, over andere aspecten van natuurbodems.
[1] Soil ecosystem profiling in the Netherlands with ten references for biological soil quality; RIVM Report 607604009/2008.
[2] De bodemkwaliteit in Nederland in 2006 – 2010 en de verandering ten opzichte van 1993-1997; RIVM-rapport 680718003/2012.
De onderzoeksrapporten van de Drentse actiegroep Meten = Weten zitten gewiekst in elkaar. Aangetroffen bestrijdingsmiddelen worden op listige wijze gekoppeld aan de landbouw en specifiek de bollenteelt. Zo worden stoffen uit andere bronnen dan de landbouw ‘gewoon’ gerelateerd aan akkerbouwpercelen. En inmiddels verboden middelen worden opnieuw meegeteld. Er wordt toegewerkt naar een gewenste uitkomst. Daarvoor oogstten de onderzoekers eerder al veel kritiek. Desondanks heeft Provincie Drenthe de rapporten opgenomen in haar nieuwe Natura 2000-beheerplan Holtingerveld.
Provincie Drenthe wil het gebruik van bestrijdingsmiddelen uit de landbouw rond Natura 2000 gebieden aan banden leggen. Dat blijkt uit het Natura 2000-beheerplan Holtingerveld (werkdocument) van dit voorjaar. De Provincie baseert zich daarbij op een aantal onderzoeksrapporten van de Drentse actiegroep Meten = Weten.
Meten = Weten nam op 5 september 2019 vier vegetatiemonsters in het Uffelterveen, dat deel uitmaakt van N2000-gebied Holtingerveld. Daarin werd een scala aan bestrijdingsmiddelen aangetroffen. Ook in drie andere Drentse natuurgebieden werden toentertijd monsters genomen, waarin eveneens bestrijdingsmiddelen werden gevonden. Doch, Holtingerveld spande de kroon, daar werden de hoogste concentraties gemeten. De beoordeling van de monsteranalyses werd gedaan door de onderzoekers Margriet Mantingh (Mantingh Environment and Pesticides) en Jelmer Buijs (Buijs Agro-Services). Het onderzoek vond plaats op verzoek van Natuurmonumenten.
Discutabele onderzoeksmethode
Op de analyses van Mantingh en Buijs is veel aan te merken. Zij telden de gevonden concentraties van alle bestrijdingsmiddelen bij elkaar op en relateerden deze aan de afstand tot akkerbouwpercelen. De onderzoekers kwamen tot de slotsom dat de totaal-concentraties hoger waren op meetlocaties die dichter bij akkerbouwpercelen liggen. Daarmee suggereerden zij dat een aanzienlijk deel van de bestrijdingsmiddelen in de natuur afkomstig zou zijn van aangrenzende akkerbouwpercelen.
De metingen in de Drentse natuurgebieden kregen in 2020 veel media-aandacht. En vervolgens kritiek nadat de Staf-redactie ontdekte dat de onderzoekers allerhande stoffen die niet uit de landbouw afkomstig zijn, tóch relateerden aan de landbouw. Het Staf-artikel ‘Natuurmonumenten ziet uitlaatgassen aan voor pesticiden landbouw’ leidde ertoe dat ook het RIVM zich boog over de bevindingen van het viertal (Mantingh, Buijs, Natuurmonumenten en Meten = Weten).
Het RIVM constateerde, net als Staf, dat er nogal wat stoffen waren gevonden uit andere bronnen dan de landbouw, zoals de industrie en particulier gebruik. In het Holtingerveld werden bijvoorbeeld relatief hoge concentraties DEET gevonden, een consumentenproduct tegen insecten. Volgens het RIVM is DEET mogelijk in de monsters terechtgekomen via behandelde huid van een monsternemer.
Veel komt niet uit de landbouw
Wanneer we de werkwijze van Mantingh en Buijs hanteren (gevonden concentraties bij elkaar tellen), dan blijkt dat zo’n 10% van de gemeten concentraties in het Holtingerveld toegeschreven kunnen worden aan de hedendaagse landbouw. Veruit het grootste deel is afkomstig uit andere bronnen. Ook (al langer) verboden middelen worden door Mantingh en Buijs gelinkt aan de huidige landbouw. In onderstaande figuur is de herkomst van de gevonden concentratie pesticiden uitgesplitst naar bron.
Figuur. Herkomst bestrijdingsmiddelen in het Uffelterveen (N2000 Holtingerveld) op vier meetlocaties.
Het RIVM concludeerde in 2020, net als Staf, dat er geen trend is te zien in de gehalten aan bestrijdingsmiddelen in de natuur en de afstand tot landbouwgebied: “Dit is een aanwijzing dat de aanwezigheid van de stoffen niet het gevolg is van drift vanuit nabij gelegen velden of puntbronnen, maar dat ze in de natuurgebieden terechtgekomen zijn gekomen via depositie uit de lucht”.
Listige herpublicatie in 2022
In 2022 komt actiegroep Meten = Weten met een nieuw rapport: ‘Onderzoek verspreiding bestrijdingsmiddelen in Drenthe en omstreken’. In dat rapport wordt de beschuldigende vinger gelegd bij de bollenteelt in de omgeving van N2000-gebieden. Opvallend is dat hiervoor dezelfde metingen van 2019 zijn gebruikt. De relatief hoge concentraties in het Holtingerveld zouden deze keer verklaard kunnen worden door de nabijheid van onder meer bloembollenvelden. De onderzoekers wijden geen woord aan de eerdere kritiek van het RIVM en de werkelijke oorzaak van de hoge concentraties in het Holtingerveld: het consumentenproduct DEET waarvan de bron mogelijk bij de monsternemer moet worden gezocht. En difenyl, een stof die vrijkomt bij de verbranding van (motor)brandstoffen.
Provincie haalt rapporten Meten = Weten uit Natuurbeheerplan
Staf legt bovenstaande bevindingen voor aan Provincie Drenthe. En wil weten waarom de Provincie de rammelende rapporten van Meten = Weten opvoert in het nieuwe Natuurbeheerplan voor Holtingerveld. De Provincie geeft aan dat het beheerplan nog een werkversie betreft en de verwijzingen naar de rapporten van Meten = Weten uit de definitieve versie worden verwijderd. Daarvoor in de plaats komt er een verwijzing naar de beleidsnotitie lelieteelt 2025 – 2028. Deze is gebaseerd op de uitspraak van de Raad van State van 2 april 2025. De zaak was aangespannen door Vereniging Milieudefensie Amsterdam in samenspraak met Meten = Weten. Inzet was een verbod op het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in de lelieteelt vanwege schade aan de natuur in het Holtingerveld.
De Raad van State besliste dat op basis van wat nu bekend is, niet kan worden uitgesloten dat gebruikte middelen negatieve gevolgen hebben op Natura 2000-gebieden. Nader onderzoek is nodig. Tot die tijd moeten lelietelers een natuurvergunning aanvragen bij de Provincie.
Meten met twee maten
Het onderzoek van Meten = Weten laat zien dat er veel partijen zijn die emissies van bestrijdingsmiddelen naar natuurgebieden kunnen veroorzaken: landbouw, industrie en particulieren/consumenten. Het is nog onbekend of voor alle gebruikers dezelfde regels gaan gelden.
(Foto: Shutterstock)
Deel via:
Beheer cookie toestemming
Om de beste ervaringen te bieden, gebruiken wij technologieën zoals cookies om informatie over je apparaat op te slaan en/of te raadplegen. Door in te stemmen met deze technologieën kunnen wij gegevens zoals surfgedrag of unieke ID's op deze site verwerken. Als je geen toestemming geeft of uw toestemming intrekt, kan dit een nadelige invloed hebben op bepaalde functies en mogelijkheden.
Functioneel
Altijd actief
De technische opslag of toegang is strikt noodzakelijk voor het legitieme doel het gebruik mogelijk te maken van een specifieke dienst waarom de abonnee of gebruiker uitdrukkelijk heeft gevraagd, of met als enig doel de uitvoering van de transmissie van een communicatie over een elektronisch communicatienetwerk.
Voorkeuren
De technische opslag of toegang is noodzakelijk voor het legitieme doel voorkeuren op te slaan die niet door de abonnee of gebruiker zijn aangevraagd.
Statistieken
De technische opslag of toegang die uitsluitend voor statistische doeleinden wordt gebruikt.De technische opslag of toegang die uitsluitend wordt gebruikt voor anonieme statistische doeleinden. Zonder dagvaarding, vrijwillige naleving door uw Internet Service Provider, of aanvullende gegevens van een derde partij, kan informatie die alleen voor dit doel wordt opgeslagen of opgehaald gewoonlijk niet worden gebruikt om je te identificeren.
Marketing
De technische opslag of toegang is nodig om gebruikersprofielen op te stellen voor het verzenden van reclame, of om de gebruiker op een site of over verschillende sites te volgen voor soortgelijke marketingdoeleinden.
